Twee hondjes...

 Krates en Hipparchia: een filosofenpaar.

(“Ik wou dat ik twee hondjes was…”: Spleen )

Drie fragmenten.

Krates  (De wijsheid van de honden, pag. 192, fragment 536)
Hij was zo aantrekkelijk, dat een meisje van adel jongere en rijkere huwelijkskandidaten afwees en uit vrije keuze hem als man wilde hebben. Toen Krates zijn rug, die voorzien was van een behoorlijk grote bochel, had ontbloot, zijn knapzak en zijn mantel op de grond had gelegd en het meisje mededeelde dat dát zijn huisraad én zijn schoonheid was, zoals ze zelf had gezien – ze moest dus serieus overleggen, om later geen reden tot klagen te hebben – accepteerde Hipparchia deze voorwaarden toch. Zij antwoordde dat zij dit al lang geleden genoegzaam had bekeken en voldoende had overdacht en dat ze waar ook ter wereld geen rijkere echtgenoot en geen knappere man kon vinden. Hij moest haar dus maar meenemen waarheen hij wilde. De cynicus nam haar mee naar de zuilengalerij (“Stoa”) . Daar, op die drukbezochte plek, is hij op klaarlichte dag voor aller ogen bij haar gaan liggen en hij zou voor aller ogen het meisje, dat daartoe met evenveel standvastigheid bereid was, hebben ontmaagd, als Zeno  niet, door diens filosofenjasje op te schuiven, de blikken van de kring omstanders op de edele delen van zijn leermeester had afgeschermd! (vergelijk het verhaal in De ezel over Diogenes)

Het bekendste verhaal van wat tussen Krates en Zeno  voorviel (De wijsheid van de honden, pag. 195, fragment 547):

Zoals hiervoor is vermeld, volgde Zeno college bij Krates. … Met Krates kwam hij dus op de volgende wijze in contact. Op reis vanuit Foinicië (1) met een lading purper (2) lijdt hij bij Piraeus schipbreuk (3). In Athene aangekomen – hij was toen al dertig jaar – hield hij even halt bij een boekhandelaar. Toen hij daar het tweede deel van Xenefons Memorabilia Socratis las, raakte hij zo enthousiast, dat hij vroeg waar dat soort mensen woonde. [3] Toen Krates net op dat moment passeerde, wees de boekhandelaar op hem en zei: “Ga hem achterna!” Vanaf dat moment werd hij leerling van Krates, waarbij hij zich in alle opzichten energiek op de filosofie toelegde, maar verlegen was als het ging om de cynische schaamteloosheid. Vandaar dat Krates, die hem ook daarin wilde helpen, hem met een pot linzensoep door de Kerameikos-wijk (4 )  liet lopen. Toen hij zag dat hij zich geneerde en de pot wilde wegmoffelen, (door hem te verstoppen onder zijn mantel en te doen alsof hij een dik buikje had) sloeg hij met zijn stok de pot in stukken (5) Toen hij wegvluchtte en de linzensoep langs zijn benen naar beneden stroomde (als poep), zei Krates: “Zeg, Foinicisch mannetje, waarom vlucht je? Er is niets ergs gebeurd!”….

Tenslotte vertrok Zeno en volgde hij zo’n twintig jaar lang lessen bij de (andere) filosofen. Daar zou hij ook gezegd hebben: “Ik heb een goede reis gehad, sinds ik schipbreuk heb geleden.” Anderen beweren dat hij dat al in zijn tijd bij Krates had opgemerkt.

Hipparchia  (Engelse website, zoveel beter dan de Nederlandse!) (De wijsheid van de honden, pag. 212, fragment 604, (x)):

Ook de zus van Metrokles, Hipparchia raakte geboeid door deze leer (van Krates). Zij kwamen beide uit Maroneia. Ze was zelfs verliefd op Krates, zowel vanwege zijn woorden als om de manier van leven, waarbij ze verder geen aandacht schonk aan welke huwelijkskandidaat ook, hoe rijk, hooggeboren of knap hij ook was. Nee, Krates was alles voor haar. Sterker nog: ze dreigde haar ouders zich van kant te maken, als ze niet met hem mocht trouwen. Krates, die van haar ouders het dringende verzoek kreeg haar van gedachten te doen veranderen, deed dus wel zijn uiterste best, maar toen hij haar niet kon overtuigen, stond hij ten slotte op, trok voor haar ogen zijn kleren uit en zei: “Dit is je bruidegom, dat is zijn bezit. Denk daarover na! Je zult namelijk niet mijn levenspartner kunnen zijn als je niet tevens dezelfde levenswijze aanneemt.” [97] Het meisje koos voor hem en trok in dezelfde soort uitrusting met haar man rond, bedreef de liefde met hem in het openbaar en bezocht met hem diners.
Toen zij een keer op een feest bij Lysimachos kwam, wist ze daar Theodorus, bijgenaamd de atheïst,  de mond te snoeren, door hem de volgende redenering (ivm Will Smith actueel!) voor te leggen. “Als Theodorus iets doet waarvan je niet kunt zeggen dat het onrechtmatig is, kun je ook niet zeggen dat Hipparchia in zo’n geval onrechtmatig handelt. Als Theodorus zichzelf een klap geeft, handelt hij niet onrechtmatig. Dus, als Hipparchia Theodorus een klap geeft, is dat ook geen onrechtmatige daad!” Hij wist geen antwoord op haar redenering, maar tilde haar jurk (6) omhoog. Hipparchia liet zich daardoor niet uit het veld slaan en raakte als vrouw niet in verlegenheid. Toen hij tegen haar zei: “Hé, het is een vrouw die weefgetouw en spoelen thuis gelaten heeft,”  zei zij: “Ja, zo ben ik, Theodorus. Zeg, je vindt toch niet dat ik daar fout aan gedaan heb, dat ik de tijd die ik aan het weefgetouw zou moeten doorbrengen aan mijn ontwikkeling heb besteed?”

Diogenes

 Diogenes van Sinope (1): een grote man.

Van de verhalen van “de honden” is onduidelijk of ze teruggaan op de levensverhalen van de cynici (“de honden”) of dat ze eigenlijk een soort parabels zijn. Persoonlijk ben ik voor deze laatste opvatting. Anderen menen dat deze anekdotes hun waarde verliezen, als ze niet gaan over de (heiligen-)levens van “de Honden”. Ik denk dat de kracht van de verhalen aantoont dat ze geweldig verteld zijn en ons een blik in onze ziel verschaffen. En daardoor lijkt het alsof deze verhalen anekdotes zijn over mensen die vroeger geleefd hebben. Ik zou zelfs nog een stapje verder willen gaan, en in deze verhalen de aankondiging willen zien van het Nieuwe Testament. Concreet houdt dat in dat het christelijke geloof zijn aanvang vindt in de filosofie van de cynici, en niet gedragen werd door een persoon, die wonderen verricht, maar door een goed georganiseerde kritische club intellectuelen. Veel over het leven van Christus wordt in dezelfde trant verteld als de verhalen over “de Honden”. Hoe het ook zij de christelijke en de cynische beweging hebben elkaar beïnvloed. Het oordeel over deze laatste uitspraken laat ik aan de lezer over, omdat in dit blog Diogenes van Sinope centraal staat en niet de wording van het Nieuwe Testament.

In een quiz op de televisie werd laatst de vraag gesteld of The Westside Story terugging op een verhaal van Shakespeare. Ik beantwoordde de vraag resoluut met: nee! Mijn vrouw, die meestal gelijk heeft, antwoordde: “Het gaat terug op Romeo en Juliet (Julia ) !” En inderdaad, ook de quizmaster bevestigde dat The Westside Story teruggaat op het liefdesdrama Romeo en Juliet van William Shakespeare. Ik was verbijsterd: mijn talenten zijn al gemakkelijk te tellen, nu bleek dat ik ook op een gebied waarop ik mij enigszins vertrouwd voelde, geen expertise had. Ik begreep dat ik op een geheel andere manier keek naar verwantschap tussen verhalen dan de meeste anderen. Want ik vond dat, als The Westside Story terug ging op Romeo en Juliet, je eigenlijk beweerde dat er in beide verhalen dezelfde woorden voorkwamen, kortom alles had met alles te maken en op die manier kon je elk verhaal herleiden tot elk ander verhaal. En dat zette mijn uitgangspunt waarbij ik verhalen van nu in verband breng met verhalen uit de klassieke oudheid, op scherp. Wat is een soliede basis om verhalen met zo’n groot tijdsverschil met elkaar in verband te brengen, zonder dat je een beledigende inbreuk doet door het ene verhaal met het andere te vergelijken?

Neem bijvoorbeeld het volgende verhaal uit 1980 door een volwassen Marokkaanse verteller (M’hammed, 30 jaar) in het Nederlands mij verteld:

Op een dag is Jeha heel arm. Hij loopt door het bos, en zie: wat glinstert daar tussen de bomen? Hij kijkt eens heel goed en ziet dat er een schat ligt tussen de struiken. Van de ene dag op de andere dag zijn zijn moeder en hij heel erg rijk. Hij pakt de schat en loopt ermee naar huis. Zijn moeder ziet de schat en klapt zich in haar handen van blijdschap: “Dit ga ik de koning brengen om te laten zien”, roept zij uit. En zij pakt de schat op en loopt ermee naar het paleis van de koning. Als de koning de schat ziet, vraagt hij of hij de vinder ervan kan spreken. De moeder is daarover heel erg verheugd, en zegt dat dat haar zoon is! Zij gaat hem meteen halen. Als hij voor de koning verschijnt, zegt de koning: “Ik veroordeel je ter dood!” Jeha wordt aan de schandpaal gebonden op de binnenplaats van het paleis. ’s Avonds, als iedereen gaat slapen, verschijnt de dochter van de koning voor het

raam van haar slaapkamer, dat uitkijkt op de binnenplaats. Daar staat Jeha aan de schandpaal gebonden. Jeha kijkt op naar het verlichte raam en ziet haar daar in volle glorie, zoals de natuur haar geschapen heeft. Ineens krijgt hij een stijve lul. Als hij dat merkt moet hij lachen. Hij schaterlacht uit volle borst, de lach weergalmt langs de muren van de binnenplaats. De koning hoort dat en hij vraagt: “Wat is dat voor gelach midden in de nach?” Zijn poortwachters antwoorden hem: “Dat is Jeha: waar hij zo om moet lachen, weten wij niet, maar hij kan maar niet ophouden met lachen. Hij heeft de slappe lach!” De koning beveelt hun: “Breng hem onmiddellijk hier!” Jeha moet nogmaals voor de koning verschijnen. De koning vraagt hem: “Waarom moet jij zo onbedaarlijk lachen?” “Sire,” antwoordt Jeha hem, “ik zal u antwoorden, als u mij belooft mij te sparen. Want wat ik u ga vertellen, is eigenlijk iets wat ik niet zomaar tegen uw persoon kan zeggen. U zou erdoor beledigd kunnen zijn, en dat is niet mijn bedoeling.” “Nou, goed dan,” zegt de koning, omdat de nieuwsgierigheid het bij hem wint van de lange tenen. “Vertel op!” “Sire, toen ik uw dochter naakt voor het raam zag staan, kreeg ik een erectie. Op dat moment schoot mij door het hoofd: zowel mijn moeder als u zijn eigenlijk precies als mijn lul. Mijn moeder brengt u zomaar mijn schat en u laat mij daarop zomaar onthoofden. En mijn lul wordt stijf, terwijl ik eigenlijk wel andere zorgen aan mijn hoofd heb dan uw dochter. Alles gebeurt buiten mijn wil om, en daarom kreeg ik de slappe lach!”

Toen ik dit verhaal de eerste keer hoorde twijfelde ik aan de authenticiteit. Ik dacht dat de verteller het had verzonnen, maar opbouw en strekking van het verhaal deden mij uiteindelijk besluiten het als echt te bestempelen. Terecht?

Vele jaren later stuit ik op Diogenes van Sinope en de verhalen die erover hem worden verteld, zoals het hieronder aangehaalde fragment (Philodemus Gardarensis, De stoicis, Papyri Herculis, Ed. Dorandi, 185, De pietate (ed. Comperz), 95; De rhetorica fragmenta incerta 181) (2):

[vii] Laten wij nu de “fraaie” acties van deze heren snel op een rijtje zetten, om zo min mogelijk tijd te hoeven besteden aan hun gedachtegoed. Deze “heiligen” hebben dus de regel om het leven van honden te leiden, onverbloemd termen te gebruiken en iedereen uit te schelden, zich openlijk af te trekken, een jas met voering te dragen(om gestolen goed in te verbergen, WtM); mannen te misbruiken, of ze van hen houden of niet, […] of ze nu graag toegeven aan hun verzoeken of ertoe gedwongen worden [..lacunes in de brontekst..].

~        Ze menen dat kinderen communaal bezit zijn.

~        Ze keuren het goed gemeenschap te hebben met hun eigen zussen, moeders en verwanten, en ook met broers en zonen, om voor hun seksuele bevrediging geen enkele beurt af te slaan, zelfs als het neerkomt op een soort verkrachting!

[ix] Dat vrouwen mannen benaderen, vervolgens verleiden en alle seksuele trucs aanwenden zodat zij maar met hen naar bed gaan, en als ze niemand kunnen vinden, mannen kopen om hen ten dienste te zijn;

~        Dat je alle mannen en vrouwen, naar het uitkomt, mag gebruiken;

~        Dat getrouwde mannen met hun eigen slavinnen naar bed mogen, getrouwde vrouwen er vandoor mogen gaan met mannen naar hun keuze en hun eigen mannen verlaten;

~        Dat mannen en vrouwen dezelfde kleding dragen, dezelfde beroepen uitoefenen [lacune].

~        Ze mogen aan hardlopen en sportoefening doen, naakt zijn[…] voor ieders ogen en met hen trainen[….] [….];

~        Vader te vermoorden[…];

~        Ook hebben ze de regel dat ze geen enkele staat erkennen die wij kennen en ook geen wetten;

~        Dat ze iedereen als kinderlijk beschouwen of krankzinnig en ziek[…];

~        Dat ze vijandig staan tegenover goden, zodat ze niemand vertrouwen […];

~        In alle opzichten foutief bezig zijn, zodat van alles wat bij hen voor goed en rechtvaardig doorgaat, niets van nature goed is [….] [lacunes].

Vergelijk dit eens met de vele geruchten die later de ronde deden over bijvoorbeeld Joden of Sinti in de Middeleeuwen en de verhalen verliezen hun onschuld. Waar wij om lachen, blijkt bittere ellende te zijn voor anderen in andere tijden. Mag je het verhaal en het fragment dan toch met elkaar in verband brengen? Ik denk van wel. Het fragment dat op Diogenes betrekking heeft, plaatst het eerste verhaal in een perspectief. Het is geen verhaal van nu (?), maar een verhaal van lang geleden. De uitleg helpt ons om het in het verleden te plaatsen! Als je het eerste verhaal plaatst tussen de andere Jeha-verhalen, dan blijkt dat Jeha met het koninklijk paleis in contact is gekomen, door het verjagen van honden, waarom de prinses die nooit lachte, moest lachen (3). Dat was de eerste keer dat hij op het paleis werd uitgenodigd. En dit alles mag je gerust als een aanwijzing zien dat het fragment over Diogenes hoort bij het eerste verhaal van de Marokkaanse man als uitleg. Het is in feite een afwijzing van een dictatuur, gebaseerd op de ideeën van Diogenes (en Plato). Als dat het geval is, lijkt dit me ook een aanwijzing dat het hier niet om anekdotes gaat, maar eerder om goed vertelde (opvoedkundige!) verhalen.

Is dit eenzelfde verband als tussen de Westside Story en Romeo en Juliet? Het verband tussen de Westside Story en Romeo en Juliet is losjes gebaseerd op eenzelfde verhaallijn. Mijn verband is formeel (= gelijkluidende bijzondere verhaalelementen): het voorkomen van vergelijkbare scènes en de verklaring van het ongerijmde. Als je van mijn analyse uitgaat, is er inderdaad maar een heel los verband tussen de Westside Story en Romeo en Juliet, omdat het ene verhaal weinig uitlegt van wat er gebeurt in het andere verhaal behalve heel erg oppervlakkig. En ook de scènes verschillen, al was het maar door de danspartijen. 

 Deel 2:  het Hondse begin van de psychologie!

Toen ik 40 jaar geleden het volgende verhaaltje voor het eerst onder ogen kreeg, schoot mij al meteen de mythe van Prometheus  door het hoofd. Maar er was niets dat op een verband tussen de mythe en dit Marokkaanse verhaaltje wees, zelfs niet na lang zoeken! Het verband was bovendien beladen, omdat alles wat met de aanwezigheid van de Romeinen in Marokko te maken had, bijna altijd wees op de Franse bezetter tijdens de Tweede Wereldoorlog, die toen zijn rechten op het gebied wilde laten gelden door op de klassieken terug te vallen.

Mythes zijn vreemde verhalen, want wie herleidt er nou de Oedipus-mythe tot een gewoon conflict op leven en dood tussen iedere ouder en kind? Freud legde de mythe heel realistisch en concreet op die manier uit. Het was geen koningsdrama, maar een door iedereen beleefd conflict. Daarmee heeft hij de wereld van de psychologie een tijdlang op z’n kop gezet. Zijn leerling Jung probeerde het fysieke geweld weer enigszins te kanaliseren in geestelijke processen. De dialectiek in theorievorming op psychologisch gebied leek voorlopig weer tot stilstand te komen. Maar waar is die dialectische ontwikkeling begonnen?

Nu 40 jaar later, vind ik het verband tussen de Klassiek Humoristische verhaaltjes en de filosofie van de Honden. Maar, dat is filosofie en geen psychologie: een verhit debat op dit moment beweert hardnekkig, dat mythes geen psychologische diepgang kennen. Dat maakt het werk van Freud en

Jung op zijn zachts gezegd merkwaardig. Laten we bij het begin beginnen.

40 Jaar geleden ging het om dit verhaaltje, terug te vinden in mijn doctoraalscriptie (1):

Jeha koopt lever en begeeft zich naar huis. Zo gebeurt het dat een raaf (2) de lever van hem pikt. Jeha kijkt achterom naar een andere man, die ook lever bij zich heeft en die hem net wil inhalen. Jeha pakt hem snel de lever af en gaat ervandoor. Tot hij op een hoog verheven plek aangekomen, niet meer verder kan. De man achtervolgt Jeha en haalt hem in. “Wat doe je toch, Jeha?” vraagt de man. “Niets, ik probeer alleen maar uit of ik raaf kan worden. (Want die weet op zijn vleugels te ontsnappen, wat mij niet lukt)”

Zoals gezegd had ik alleen de indruk dat Prometheus hiermee iets te maken zou kunnen hebben, maar een duidelijke aanwijzing daarvoor had ik niet. Totdat ik dit fragment van Antisthenes onder ogen kreeg (3):

Als jullie werkelijk willen begrijpen dat inzicht een verheven zaak is, roep ik Plato noch Aristoteles tot getuigen, maar de wijze Antisthenes , die deze methode heeft onderwezen. Hij zegt immers dat Prometheus aldus tot Herakles sprak: ‘Jouw werkzaamheden zijn erg minderwaardig, omdat jij je bezighoudt met menselijke zaken, maar de zorg voor datgene wat van groter belang is dan dat heb je verwaarloosd. Je zult namelijk geen volmaakt mens zijn, voordat je die dingen leert die hoger zijn dan de mensen. Als je die zaken leert, zul je ook de menselijke zaken leren. Als je echter alleen maar menselijke zaken leert, zul je als een dom beest ronddolen.

Hier zie je de tegenstelling tussen Freud en Jung terug: gaat het om de praktijk of is het verhaal eigenlijk alleen maar een geestelijk product zonder enige verwijzing naar wat dan ook in de realiteit, om theorie? Herakles bekommert zich om deze wereld en de omstandigheden waaronder mensen moeten leven. Prometheus verwijt hem alleen voor aardse zaken belangstelling te hebben.
Prometheus heeft in zijn hoogmoed het vuur uit de hemel gestolen, en wordt daarvoor gestraft. Vastgebonden aan een zuil (4) daagt hij de oppergod Zeus uit. Herakles, ondeugende puber, bevrijdt Prometheus van zijn kluisters, en je zou kunnen denken praktijk en theorie hebben elkaar weer gevonden. In het commentaar op de scène van de gekluisterde Prometheus, zegt Georg Luck, De wijsheid van de Honden: noot 63, pag. 301-302):

…Verder merkt Buecheler  (5) op dat we hier Prometheus als “een nieuwe figuur” leren kennen, die de mensheid niet alleen het vuur maar ook de filosofie gebracht heeft. De verbinding met Prometheus (Antisthenes stelt Herakles als student van Prometheus voor) enerzijds en met Cheiron (de vaderlijke centaur die zich voor Herakles opoffert) anderzijds, en verder de wonden die Cheiron door Herakles zijn toegebracht, duiden ongetwijfeld, zoals Buecheler gezien heeft, op een situatie die overeenkomt met de mythe die door Apollodorus is samengevat en door Aischylos  is gedramatiseerd:  …”Hij trof in Prometheus naar mijn mening een soort sofist (trickster), aan, zoals hij door de publieke opinie te gronde werd gericht: telkens wanneer men hem

prees, werd zijn lever groter en groter, als men echter kritiek op hem had, verschrompelde hij weer. Herakles ontfermde zich over hem, verdreef de adelaar (6) en bevrijdde Prometheus van zijn ambities en arrogantie (boeien).”

Hieruit concludeer ik dat er in deze mythe wel degelijk sprake is van psychologie, namelijk die van bestrijding van de Hoogmoed (hubris) van Prometheus  en de driften van Herakles (7)! Dit zien we later terug als twee Hoofdzondes, die van Superbia en de Invidia, waarover ik al het een en ander op dit blog heb staan. Marokkaaans volksverhaal uit de Atlas: Superbia; Libro de buen Amor: Superbia. Van hetzelfde Marokkaanse verhaal: Invidia; idem Libro, Invidia .

De hoogmoed en de afgunst kun je met de Roomse kerk verbinden, door de biecht als een soort voorloper van een psychiatrisch consult te zien. Ik vind het daarnaast belangrijk dat je met het benoemen van de hoogmoed, een direct verband kunt leggen met de Humorale Theorie: de lever (doorscrollen naar tabel, IV, orgaan “lever”) was de zetel van het geweten (8) , een instantie die je soms verleidde tot de hoogmoed van het Gouden Kalf. Het begrip waar het hier om gaat heet in het Grieks syneidèsis (συνειδησισ ), in het Latijn Conscientia. Het eerste deel van de beide woorden (syn- en con-) wijzen erop dat Geweten (bewustzijn) gevormd wordt door de ervaringen in de natuurlijke en maatschappelijke omgeving. Verder verwijst het begrip naar een fragment in het Nieuwe testament (Hebreeën, 10, 2) waarin de woede van Mozes wordt beschreven bij het zien van het Gouden Kalf. Naar deze scène is de eerste volledige Sura (9) van de Koran genoemd: Al-Baqarah (De Koe). In Al-Baqarah worden degenen die openbaringen ontvangen hebben gecategoriseerd. Je zou kunnen zeggen zowel Mozes als deze verschillende profeten gaan terug op de allereerste profeet: Prometheus, de grondlegger van de psychologie. Waarbij moet opgemerkt dat psychologie en filosofie nog niet van elkaar werden onderscheiden.

En ook de Invidia kun je met de Humorale theorie verbinden door Herakles te zien als een vertegenwoordiger van instantie VI-1 en VI-2: sex en eer, wat kan leiden tot angst en depressie. Maar dit valt dan in de Oudheid niet zozeer onder de godsdienst, maar eerder onder de staatsinrichting. Een goed en fatsoenlijk burger wist zijn plaats in het maatschappelijk stelsel. Een mening die ook de Honden waren toegedaan zoals gezegd op mijn vorige blog .  Maar hierover bestond discussie: Alcibiades wilde de goden beledigen en niet zozeer de staat.
Dit alles bij elkaar leidt tot mijn conclusie dat het begin van de psychologie een geestelijke, Hondse start kende, die veel later door Freud werd omgebogen tot een materialistische. Jung poogde de synthese, maar de vraag is of hij daarin wel is geslaagd. Of dat bij hem praktijk en theorie toch veel te ver van elkaar blijven staan. Het in het begin aangehaalde verhaaltje over Jeha, de raaf en de lever, sluit wel aan bij de dagelijkse levensbeslommeringen en overbrugt de kloof tussen praktijk en theorie. Het belang van de Klassieke Humor voor de psychologie dat al eerder in de Zwitserse psychiatrie om de hoek bij Freud opdook, blijft van onschatbare waarde!

De Honden

 De Honden (de Cynici ) : Macht corrumpeert!

Aristoteles, Politica, 3.13, 1284a, 11-17, in de vertaling van Jan Maarten Bremer en Ton Kessels, Historische Uitgeverij, Groningen, 2012:

Als er één persoon is, of meer dan één maar niet genoeg om een volledige polis (1) te vormen, die zover boven de anderen uitsteekt (uitsteken) dat de voortreffelijkheid en politieke bekwaamheid van al die anderen het in de verste verte niet halen bij die van hen of hem alleen, dan moet(en) deze niet langer worden beschouwd als onderdeel van de polis. Zulke mensen doet men onrecht door hen, bij zo grote ongelijkheid in voortreffelijkheid (2) en politieke bekwaamheid, slechts dezelfde waardigheid als anderen toe te kennen. Het is niet teveel gezegd dat zo iemand als een god onder mensen is (3) . Hieruit blijkt duidelijk dat ook wetgeving noodzakelijkerwijs geldt voor gelijken in geboorte en bekwaamheid, maar dat voor mensen als juist beschreven er geen wet bestaat. Zij vormen immers zelf een wet; wie zou proberen hun de wet te stellen zou zich alleen belachelijk maken – ze zouden waarschijnlijk hetzelfde zeggen wat volgens Antisthenes (4) de leeuwen zeiden toen in de volksvergadering de hazen het woord namen en gelijke rechten voor allen eisten (5).
Om dezelfde reden kennen democratisch ingerichte staten het systeem van ostracisme (6). Men ziet dat deze staten gelijkheid boven alles nastreven; daarom bracht men tegen mensen van wie men vond dat zij dankzij hun rijkdom, relaties of een andere politieke machtsfactor bovenmatig veel invloed hadden gekregen, een stem uit om ze voor een bepaalde tijdsduur uit de polis te verbannen. Naar wat men vertelt, hebben de Argonauten  Heracles achtergelaten om een soortgelijke reden: hun schip (7) , de Argo, wilde hem niet aan boord nemen, omdat hij véél meer gewicht had dan de overige opvarenden.(x)

 “Macht corrumpeert”, deze uitspraak is waarschijnlijk net zo oud als een uitspraak, dat alle mensen altijd hebben gehuild en gelachen. Ik wil daarmee zeggen dat al heel lang geleden heersers ervan doordrongen waren dat hun inzichten niet absoluut goede of juiste inzichten waren. Elke beslissing had zijn commentaar nodig, voordat de heerser tot handelen overging. Daartoe hadden een aantal heersers iemand in huis die net als tegenwoordig een Tweede Kamerlid alles mocht zeggen. Maar in den beginne was er de sjamanistische nar (8), die de absolute religieuze heerser in bestuur en recht, alle hoeken van de kamer moest laten zien. Dat was natuurlijk geen beroep zonder gevaar. En menigeen kwam aan een ellendig einde.
In onze verhaaltjes, geput uit wat ik Klassieke Humor noem, komt deze rol van de nar in dienst van een tiran of een koning nog regelmatig voor: bij Nasreddin, Jeha, Tijl Uilenspiegel, Anansi etc. Maar daarmee is zijn rol niet uitgespeeld. Robin Lane Fox, nr 106, pag. 78 ):
“.. spot was een van de belangrijkste sociale cohesie versterkende instrumenten in Sparta. Dat hield in (zoals ons wordt verteld) dat dronken (krijgsgevangen) slaven, heloten, werden bespot door ze willoos te laten ronddartelen.” (9)
Op een gegeven moment is de nar op straat gezet. Dat gebeurde in onze streken voor het eerst in Klein Azië. Je ziet daar tirannen optreden die wreed en meedogenloos regeren, maar andere die beseffen dat macht corrumpeert. En deze laatsten roepen, om zich daartegen te behoeden, in plaats van grappenmakers, volksvergaderingen bijeen. Ook in deze vergaderingen mag alles geroepen worden, wat iemand maar te berde wil brengen. Soms, zoals in het Athene van Alkibiades (10), omstreeks 450 vChr, gedragen deze volksvergaderingen zich weer op hun beurt als volks-tirannen. Ze onderwerpen eilanden aan een strak bewind waarbij er niet voor wordt teruggeschrokken om hele bevolkingen uit te moorden (Melos). Dat roept een merkwaardige reactie op onder intellectuelen als Antisthenes, Socrates en Diogenes van Sinope etc. Zij verloren het vertrouwen in het woord van de heerser. Pas gedrag bewees dat je meende wat je zei, dat je je (boeren- en dus gezonde) verstand gebruikte. In de Romeinse tijd krijgt deze stroming een gematigde tweeling: het stoïcisme en het epicurisme. Cicero past dus wel degelijk in de traditie van Klassieke Humor, omdat hij tegen het stoïcisme aanleunt en hun debatten heeft (laten) opschrijven.

De filosofische stroming die uit de kritiek op de macht voortkwam, noemde zich naar de  straathond, die net zoals we in eerdere bloggen (Wittgenstein en Vergelijking)  hebben gerapporteerd in roedels door de straten van de antieke steden zwierven, en soms onderdak vonden in tonnen. Vieze beesten kortom, net zoals de filosofen die zich naar hen noemden, met slechts één mantel, eten uit de hand, sporadisch gebruik van het bad, ruige baardgroei en geen schoenen aan de voeten. Van geld moesten ze niets hebben, dat stonk en was goed om zich in te wentelen, maar niet om er een maatschappij mee in te richten. De burger moest opgevoed worden, afgericht, tot een goede burger, zoals Socrates al had gezegd. En goed gedrag kun je hem leren. In hun gedrag lijken ze veel op de latere vertegenwoordigers van het Soefisme in de Islamitische wereld, waarover in latere blogs zal worden verteld. In India zijn het de yogi, die sterke overeenkomsten met de Cynici hebben.

Na jarenlang grappige verhaaltjes te hebben verzameld in de traditie van de Klassieke Humor, kan ik nu zeggen dat veel van deze verhaaltjes teruggaan op de filosofie van de Cynici. De verhaaltjes geven een beeld van waarschijnlijk het belangrijkste contrapunt uit de Europese politieke geschiedenis. Deze schaduw van de macht zorgde ervoor dat macht minder corrumpeerde dan ze anders zou hebben gedaan. Sporen van de cynische traditie zijn tot op de dag van vandaag voelbaar in de politiek. Wat stonden deze Cynici dan voor dat ze tegelijkertijd van groot belang zijn én zodanig in de schaduw van het wereldgebeuren zich ophouden, dat het jaren kost om er achter te komen, waar de verhaaltjes van bijv. Tijl Uilenspiegel op teruggaan? In de komende vier afleveringen van dit blog, Klassieke Humor, ga ik na, wat de Cynici hebben bijgedragen aan de Klassieke Humor. Dit is een eerste aanzet.

Een paar van hun kernwaarden heb ik al opgesomd: afzien van rijkdom en kritiek op de macht. Bij een cynisch persoon denk je inderdaad aan negatieve waarden. Maar ze stonden ook positief in het leven. Die positiviteit werd aangeduid met het begrip “aretè” (2). Ook in het citaat hierboven uit de Politica van Aristoteles, komt dit begrip voor. In de Wijsheid van de honden (Georg Luck, vertaald door Gerard Jansen en Goverdien Hauth-Grubben, 1997, pag. 28) wordt het begrip als volgt omschreven:
“Het hoogste goed, de enige absolute noodzakelijkheid in het leven, het doel van alle streven is de deugd. De deugd, zo leert ook Sokrates al, is kennis, zij kan onderwezen worden en is – eenmaal in iemands bezit –onvervreemdbaar. De grootste deugd is het verstand, ook dat is sokratisch, en wordt overgenomen door de kyrenaici (de honden), die in het verstand en in de rechtvaardigheid het werkelijk goede zien. De deugd is de enige vereiste voor het geluk en is op zich al genoeg om gelukkig te zijn…”
Je kunt uit de omschrijving opmaken, hoe dicht de Cynici staan bij het christelijk gedachtengoed. Als Jezus de handelaren uit de tempel jaagt, dan heeft hij een hele volksbeweging achter zich die hem in zijn handelen steunt: de cynici, ook wel “de honden” genoemd (een geuzennaam)! Wat eerst een geuzennaam was, wordt later een scheldnaam. Een vergelijkbare ontwikkeling hebben we gezien bij de ezel. En net zoals de symbolische betekenis van de Ezel in deze verhaaltjes mij veel moeite heeft gekost om hem te achterhalen, is dat het geval voor de Hond.
 
Verwijzingen:

1. Spreekwoorden over de hond: 15 februari 2020;
2. Wittgestein en de hond;
3. Rabelais, Panurg achtervolgd door 1311 honden; ook onder link (29) in de tekst!
4. Rabelais: de Parijse dame;

Andere verbanden:

1. achtergrondverhaal;
2. Geboorte Herakles: Plautus, Amphitruo;
3. De wederopstanding;
4. De vergelijking;
5. De ezel;
6. Duitse fotograaf van “honden”,  Elke Vogelsang;
7. polis; 
8. Windhond.

Op het eind van het jaar maak ik altijd een overzicht om na te gaan welk verhaal het meest is gelezen en welke verhalen het minder hebben gedaan. Dit jaar heb ik een lijst samengesteld van de verschenen verhalen. Je kunt op de titel klikken om naar het betreffende verhaal te gaan om het eventueel te herlezen of omdat het je was ontgaan. Verder staat er een score in de lijst vermeld.

Uit de hier bijgevoegde lijst van verhalen van afgelopen jaar valt op te maken dat het verhaal van de Baljuw (nr. 4 in de lijst: uit de Canterbury Tales van Chaucer het meest gelezen verhaal is. Het één na laatste verhaal uit de serie Cicero (nr. 29 in de lijst) is het minst gelezen. Nu ligt de verklaring minder voor de hand dan je zou kunnen denken. Het Cicero verhaal staat nog maar kort op mijn blog, terwijl het Verhaal van de Baljuw er al een jaar opstaat. De kans dat het laatste verhaal vaker gelezen kon worden dan het verhaal van Cicero is dus veel groter. Vandaar de hogere score. En het wordt nog bizarder, als je de telling van Google ernaast legt: in deze lijst komt het Verhaal van de Baljuw niet voor bij de eerste 18 genoteerde verhalen. Dat wil zeggen dat de hoogste score voor alle verhalen boven de 139 hits ligt. Wat dit jaar op Één staat, komt niet bij de eerste 18 voor in de lijst met alle verhalen.

Maar dit jaar staat de Baljuw bovenaan, gevolgd door een ander verhaal uit de Canterbury Tales: het verhaal van de Non (nr. 23 in de lijst) En aangezien dit verhaal er veel later op is gekomen, kun je nu al concluderen dat dit verhaal uiteindelijk populairder zal zijn dan dat van de Baljuw. Deze constatering kan op een dieperliggend probleem wijzen, dat ik een beetje heb uitgewerkt in een achtergrondartikel  dat je hier kunt vinden door te klikken.

Er waren dit jaar vier series: de Canterbury Tales, de Koppigheidsserie, De vrouw van Djeha-serie en de Cicero-serie. Over de eerste en de laatste serie heb ik al iets verteld en daar laat ik het ook bij. De Koppigheidsserie werd meer gelezen dan De vrouw van Djeha-serie. Dat is opvallend, omdat de Koppigheidsserie bestaat uit een serie van dezelfde verhalen die steeds anders worden verteld en misschien iets verklappen over het land waar het wordt verteld. Dit is verder uitgewerkt in De vergelijking (nr. 17 in de lijst). De vrouw van Djeha-serie bestond uit steeds andere verhalen. Deze serie zal in het komende jaar een vervolg krijgen in het bespreken van de verhalen uit de Decamerone. Want nog steeds dienen de Ontdekkingen in het vertellen van deze verhalen zich aan.

Toekomst.

In het komende jaar zal ik minder tijd besteden aan het Klassieke Humor blog. Dat houdt in dat verhalen die vorig jaar al aan de beurt hadden moeten komen, die van Aristofanes en Arabische grappen uit de literatuur van het Institut Arabe, voorlopig van de baan zijn. Over een volledig nieuwe serie  Plautus, zullen we het dan ook maar helemaal niet hebben. Dat wil niet zeggen dat ze niet uiteindelijk op mijn blog komen te saan. Ik ga door tot ik 365 keer een blog heb gepubliceerd, omdat dat de basis moet worden voor een jaarkalender, waarin op elke dag een andere grap komt te staan.

Dit jaar, zal ik waarschijnlijk maar om de twee weken een verhaaltje bespreken. Dat zijn dan de verhalen uit de Decamerone, en de verhalen uit het standaardwerk over het Soefisme, The Sufis, van Idries Shah, dat mij in de schoot werd geworpen door de helaas overleden econoom Witteveen. In het bespreken van The Sufis zal ik de uitleg van Idries Shah van commentaar voorzien.

Het komende jaar komt in het teken te staan van mijn familiegeschiedenis. En als alles loopt zoals ik hoop dat het gaat lopen zullen de afzonderlijke levensverhalen verschijnen op mijn andere website alle gepubliceerd in overleg met de familie. Ik stel het vertrouwen dat men in mij stelt erg op prijs.

 

Laatste hoofdstuk Clodius en Cicero.

Voor commentaar en oorspronkelijk Griekse tekst, klik hier.

Echter, gedurende het consulaat van Lentulus, toen de wanorde bleef voortduren, in die mate dat tribunen verwond raakten op het Forum en zelfs Quintus, de broer van Cicero, als dood lag tussen de gedode mensen om niet te worden vermoord, toen pas begonnen de mensen van mening te veranderen. Annius Milo, een van de tribunen, waagde als eerste Clodius te vervolgen voor geweldpleging. Daarna volgden velen hem, toen hij een beroep deed op Pompeius, zowel van Rome’s volksvertegenwoordiging als die van de nabij gelegen steden. Toen trok Pompeius op naar het Forum, dreef Clodius ervan af en riep de mensen op tegen Clodius te gaan stemmen.

En ze zeggen dat de volksvertegenwoordiging nog nooit eenstemmiger gestemd heeft dan toen. Ook de senaat, in wedijver met de volksvertegenwoordiging, schreef aan alle steden die Cicero te hulp waren geschoten tijdens zijn ballingschap, dankbrieven. En vaardigde het besluit uit dat zijn huis (op de Palatijn) en zijn villa’s op het platteland, die Clodius had laten verwoesten, zouden worden herbouwd op kosten van de staat.

In de zestiende maand van zijn ballingschap kwam Cicero terug naar huis. En de vreugde van de steden en het verlangen de man te ontmoeten was zo groot dat, wat Cicero er later over zei, daarbij in het niet valt. Hij zei namelijk dat Italië hem op de schouders had genomen en hem naar Rome had gedragen. Maar het was niet Italië, maar heel Italië. Want zelfs Crassus, die voor zijn ballingschap altijd zijn grote tegenstander was geweest, was nu bereid om hem te ontmoeten en zich met hem te verzoenen. Van de zoon van Crassus, Publius, wordt gezegd dat hij een vurig aanhanger van Cicero was.

Toen er nog maar weinig tijd verstreken was en Cicero ertoe de kans kreeg, omdat Clodius zich niet in de stad ophield, ging hij met groot gevolg naar de Capitolijn en scheurde daar de plakkaten van de muur met de verslagen, waarin tribunen hun bestuur verantwoordden. Toen Clodius hem hiervoor aanklaagde, zei hij dat de verslagen onwettig waren. Cicero betoogde dat het onwettig was dat Clodius uit de rangen van de patriciërs was overgegaan naar de volksvertegenwoordiging (van plebejers). Daarom was ook zijn bestuur illegaal. Alleen Cato was hierover verontwaardigd en sprak zich tegen Cicero uit.

Cato benadrukte dat hij het ook niet eens was met Clodius, --hij was zelfs heel erg ontevreden over de gang van zaken—maar hij vond dat het voor de senaat een vreemde en ongehoord agressieve maatregel was om zoveel besluiten en handelingen in een keer ongeldig te verklaren. Onder deze verslagen bevonden zich de notulen die betrekking hadden op zijn eigen bestuur op Cyprus en te Byzantium. Dit alles had verzet, dat nu aan de dag trad, ten gevolge tussen hem en Cicero, maar dit verzet werd getemperd door hun vriendelijke gedrag over en weer.

Later werd Clodius vermoord door Milo. En toen Milo werd vervolgd voor moord, werd Cicero zijn advocaat. De senaat was bang dat het proces tegen Milo aanleiding zou zijn voor onrust in de stad. Milo was een man met een bedenkelijke reputatie omdat hij snel zijn zelfbeheersing verloor. Zij vertrouwden het algehele toezicht over dit proces en nog andere rechtszaken toe aan Pompeius, die voor veiligheid in de stad en op de gerechtshoven diende te zorgen.(x)

 Harris, 815: Quintus ligt voor Dood.

Eerst hoorden we van Atticus dat de nieuwe tribunen waren ingezworen. Acht waren medestanders van Cicero en maar twee uitgesproken vijanden – maar twee waren voldoende om een veto uit te spreken over iedere wet die zijn ballingschap zou herroepen. Toen hoorden we van Quintus, Cicero’s broer, dat Milo als tribuun , Clodius had laten vervolgen voor gewelddadigheid en intimidatie, en dat Clodius daarop zijn boeven Milo’s huis had laten aanvallen. Op nieuwjaarsdag ging de ambtstermijn van de nieuwe consuls in. Een van hen, Lentulus Spinther, was al een overtuigd medestander van Cicero. De andere, Metullus Nepos, was lange tijd als vijand beschouwd. Maar iemand moet hem overtuigd hebben, want tijdens het openingsdebat van de nieuwe senaat verklaarde Nepos dat hij, hoewel hij het persoonlijk nog steeds niet op Cicero had, geen bezwaar zou maken als hij terug werd geroepen. Twee dagen later legde de senaat het volk een motie voor de herroeping van Cicero’s ballingschap voor, opgesteld door Pompeius.

Vanaf dat moment was het mogelijk te geloven dat Cicero’s verbanning spoedig ten einde zou zijn, en ik begon discrete voorbereidingen te treffen voor ons vertrek naar Italië. Maar Clodius was een uiterst vindingrijke en rancuneuze vijand. Op  de avond voor de volksvergadering bezetten hij en zijn medestanders het forum, het comitium, de rostra – het volledig wetgevende hart van de republiek—en toen Cicero’s vrienden en medestanders arriveerden om te stemmen, vielen ze hen genadeloos aan.

Twee tribunen, Fabricius (onvindbaar) en Cispius, werden belaagd en hun assistenten werden vermoord en in de Tiber gesmeten. Toen Quintus de rostra probeerde op te klimmen werd hij weggesleept en zodanig gemolesteerd dat hij enkel wist te overleven door te doen of hij dood was. Milo reageerde door, voor het eerst, een stel van zijn eigen gladiatoren erop uit te sturen. Spoedig was het centrum van Rome een slagveld, en dagenlang werd er gevochten. Maar al kreeg Clodius voor het eerst een stevige afstraffing, hij werd niet volledig verdreven, en hij had nog steeds twee tribunen die een veto konden uitspreken, De wet om Cicero naar huis te halen moest worden verworpen.

Harris 817

Spinther diende dus een motie in waarin de gehele burgerij van de republiek bijeengeroepen werd in het hoogste orgaan, het kiescollege van honderddrieënnegentig centuriën, om eens en voor altijd het lot van Cicero te bepalen. De motie werd door de senaat met vierhonderddertien stemmen tegen één aangenomen; die ene was Clodius. Verder werd bepaald dat de stemming rond Cicero’s terugkeer gelijktijdig met de zomerverkiezingen moest plaatsvinden, wanneer de centuriën al verzameld zouden zijn op het Marsveld.

Harris, 841: Waarom heeft Cicero recht om zijn huis op de Palatijn te herbouwen? Omdat er een heilig beeld op de plaats van de villa staat, zou Cicero er niet meer mogen gaan wonen. Cicero toont aan dat het beeld helemaal niet heilig is.

 

De schrijn (het heilige beeld van Libertas, de Vrijheid) kon niet als ingewijd worden beschouwd, aangezien Clodius wettelijk geen tribuun was geweest toen hij dit schonk. “Uw overgang van patriciër naar plebejer (zie: vorig blog) is niet door dit college (van pontifices/priesters) besloten, was in strijd met alle pontificale regels, en moet als nietig worden beschouwd; en als die overgang niet wettig is, dan geldt dat voor uw gehele tribunaat.” Dat was gevaarlijk terrein: iedereen wist dat Caesar Clodius’ plebejerschap  had geregeld. Ik zag dat Crassus vooroverleunde, aandachtig luisterend. Cicero voelde dit gevaar aan, herinnerde zich misschien de kwestie met Caesar, en maakte een wending: “Zeg ik daarmee dat al Caesars wetten illegaal waren? Allerminst: geen ervan schaadt mijn belangen nog, behalve dan die wetten die met vijandige bedoelingen tegen mijn persoon gericht zijn.”

Maar de ware slag bracht hij toe toen hij de vuige origine onthulde van het standbeeld dat Clodius had laten oprichten. Ik had de arbeiders  weten te traceren die dat hadden uitgevoerd en van hen gehoord dat het beeld een donatie van Clodius’ broer Appius was geweest, die het uit Tanagra in Boeotië had weggesleept, waar het de graftombe van een bekende courtisane had opgesierd.

De hele zaal brulde van het lachen toen Cicero dit feit uit de doeken deed. “Dus dat is het idee van ‘Libertas’  – als een courtisane, opgericht op een uitheemse tombe, gestolen door een dief en opnieuw geplaatst door een godslasterlijke hand! En door háár ben ik uit mijn huis verdreven? Heilige vaders, ik kan dit niet kwijtraken zonder dat de staat te schande wordt gemaakt. Als u gelooft dat mijn terugkeer de onsterfelijke goden, de senaat, het Romeinse volk en heel Italië heeft behaagd, schenkt u mij dan mijn huis terug!”

Harris, 844.

De volgende dag las Spinther het oordeel van de pontifices aan de senaat voor: tenzij Clodius geschreven bewijs kon overleggen waaruit bleek dat hij de schrijn volgens de instructies van het Romeinse volk had ingewijd ‘kan het perceel zonder heiligschennis te plegen opnieuw aan Cicero worden toegekend’.

Harris, 796. Cato is het er niet mee eens om de periode Clodius voor een onwettige regeerperiode te houden, omdat hij zelf in die tijd belangrijk werk voor de regering heeft verricht.

We hoorden bijvoorbeeld over een nieuwe wet die de annexatie van het welvarende Cyprus verordende, zodat de rijkdommen ‘het Romeinse volk ten goede konden komen’ –dat wil zeggen, zodat ze het gratis aan iedere burger verstrekte graan konden bekostigen, iets wat Clodius had ingesteld. Marcus Porcius Cato (junior) werd met het uitvoeren van de diefstal belast. Onnodig te zeggen dat die wet werd aangenomen, want geen kiezer weigert ooit een belasting voor een ander, zeker niet als hij er zelf profijt van heeft. Cato weigerde eerst te gaan. Maar Clodius dreigde hem te vervolgen als hij weigerde de wet te gehoorzamen. Aangezien Cato de grondwet boven alles stelde, had hij geen andere keus dan te gehoorzamen. Hij zeilde naar Cyprus samen met zijn jonge neef Marcus Junius Brutus, en met zijn vertrek verloor Cicero zijn meest uitgesproken medestander in Rome.

Harris, 878.

En toen, aan de vooravond van het debat, keerde Marcus Porcius Cato na twee jaar afwezigheid in Cyprus terug naar Rome. Hij kwam aan in grootse stijl; met een vloot van schepen vol schatten voer hij vanaf Ostia de Tiber op, vergezeld van zijn neef Brutus, een jongeman van wie veel verwacht werd. De hele senaat en alle magistraten en priesters, net als het grootste deel van de bevolking waren uitgelopen om Cato te verwelkomen.

Harris, 906. Het aantal medestanders van Cicero groeit. Maar ook de tegenstand houdt stand: Clodius gedraagt zich steeds gewelddadiger en het lijkt erop dat hij opnieuw aan de macht zou kunnen komen. Voor de tweede keer komt Milo Cicero te hulp. Milo had hem ook al uit zijn ballingschap bevrijd.

Zijn (Milo’s) lijfwachten zetten hun paard aan en omringden hem (Clodius). Onze stoet kwam tot stilstand. Ik zag dat we dichtbij een herberg waren – een bizar toeval wilde, dat het dezelfde was waar wij waren gestopt om onze paarden te halen in de nacht dat Cicero uit Rome weg vluchtte. Milo sprong met getrokken zwaard zijn rijtuig uit en liep langs de kant van de weg om te kijken wat er aan de hand was. Overal in de stoet stegen mannen af. Clodius’ helpers hadden inmiddels de speer uit zijn ribben getrokken en hielpen hem naar de herberg. Hij was voldoende bij bewustzijn om half te kunnen lopen, ondersteund door zijn metgezellen. Intussen waren groepjes mannen in tweegevechten gewikkeld langs de weg en in de aangrenzende velden – wanhopige, woeste hakpartijen, soms te voet, soms te paard  -- in zo’n verward strijdgewoel dat ik eerst Milo’s mannen niet kon onderscheiden van die van Clodius.  Maar langzaamaan merkte ik dat die van ons, van Milo, aan de winnende hand waren, want wij waren driemaal talrijker dan zij. Ik zag hoe verscheidene van Clodius’ mannen die de hoop op de overwinning hadden opgegeven, hun handen in overgave omhoog staken of op hun knieën vielen. Anderen gooiden gewoon hun wapens neer en renden of galoppeerden weg. Niemand nam de moeite hen te achtervolgen.
    Toen de strijd over was overzag Milo met zijn handen in zijn zij het bloedbad en gebaarde toen naar Birria (een enorme gladiator) en een paar anderen dat ze Clodius uit de herberg moesten ophalen.
    Ik steeg van mijn paard. Ik had geen idee wat er nu zou gebeuren. Ik liep op Milo af. Net op dat moment kwam er een kreet, of eerder een gil, vanuit de herberg en Clodius werd naar buiten gedragen door vier gladiatoren die ieder een arm of been vasthielden. Milo moest een rekensommetje maken: zou hij Clodius laten leven en de gevolgen aanvaarden, of hem doden en de zaak afhandelen? Zij legden hem aan zijn voeten neer op de weg. Milo pakte een speer van de man die naast hem stond, beproefde de punt met de duim, zette hem midden op Clodius’ borst, greep de schacht vast en ramde hem met volle kracht naar binnen. Er spoot bloed uit Clodius’ mond. Daarna hakte iedereen om beurten in op het lichaam, maar ik kon het niet opbrengen te blijven kijken.

Harris, 914.

“En als ik word aangeklaagd,” antwoordde Milo sluw, “verdedig jij me dan?”
    Ik had verwacht dat Cicero zou zeggen dat dat onmogelijk was. Maar hij zuchtte alleen en streek met zijn hand door zijn haar. “Luister naar me, Milo – luister goed. Toen ik in het diepste dal van mijn leven zat zes jaar geleden in Thessalonica, was jij de enige die me hoop bood. Daarom kun je er gerust op zijn dat ik me niet van je zal afwenden, wat er ook gebeurt. Maar in vredesnaam, laat het ook niet zover komen.”

Het onderzoek leidde tot het moordproces van Milo begin april en Cicero werd verzocht zijn belofte om hem te verdedigen in te lossen. Dat was de enige keer dat ik meemaakte dat hij zwaar leed onder de spanning. Pompeius had het stadscentrum volgepakt met soldaten om de orde te handhaven, maar het effect daarvan was geenszins geruststellend. Ze blokkeerden elke toegang tot het forum en bewaakten de voornaamste openbare gebouwen.

Milo wordt verbannen uit Rome en gaat naar Marseille, waar hij van een rustige oude dag geniet.

 Verbannen. (verg. Rodenko)

Welnu, van de drie machtigste mannen was Crassus (zie ook: grappen)  een openlijke vijand van Cicero, Pompeius wilde van twee walletje eten, en op Caesar kon Cicero voorlopig niet te rekenen, omdat hij op het punt stond naar Gallië te vertrekken. Cicero dacht bij Caesar in het gevlei te komen door aan te bieden hem op zijn veldtocht te vergezellen (hoewel Caesar nou niet bepaald zijn vriend was, eerder een voorwerp van wantrouwen vanwege de zaak Catilina) , maar toch vroeg Caesar Cicero om hem als vertegenwoordiger van de Romeinse staat (legaat) bij te staan.

Meteen toen Clodius ervan de lucht kreeg dat Caesar hiermee wilde instemmen en bedacht dat Cicero dan aan zijn macht als volkstribuun (1)  zou weten te ontsnappen, deed hij het voorkomen dat hij eropuit was om zich met Cicero te verzoenen. Hij schoof de schuld, dat Cicero tegen hem had getuigd, vooral Terentia, de vrouw van Cicero, in de schoenen. Steeds praatte hij over Cicero in de meest beminnelijke bewoordingen en was altijd vol lof over hem. Hij deed het voorkomen dat hij geen haatgevoelens of zelfs wrok jegens hem koesterde. Zijn klachten waren van milde aard om hem vriendelijk te stemmen. Uiteindelijk wist hij Cicero’s angst zo te temperen dat Cicero ervan afzag als vertegenwoordiger van de Romeinse staat in het leger van Caesar dienst te nemen. En hij wijdde zich weer aan zaken van publiek belang en bleef in Rome.

Maar dit gedrag ergerde Caesar. Die moedigde daarop Clodius aan om Cicero te vervolgen. Cicero had Pompeius helemaal van zich vervreemd. Clodius verklaarde ondertussen in het openbaar waar iedereen bij was, dat hij vond dat het rechtens en wettelijk niet in de haak was, dat men zonder een fatsoenlijk proces van hoor en wederhoor Lentulus, Cethegus en hun medeplichtigen in de zaak Catilina terecht had gesteld, zoals Cicero had gedaan. Want dit was de aanklacht die tegen Cicero werd ingebracht en waartegen hij in verweer moest gaan. Toen het eenmaal zover was en Cicero gevaar liep te worden vervolgd, trok hij rouwkleding (2) aan en droeg hij zijn haar lang en onverzorgd, omdat hij deze mensen ter dood had veroordeeld. En hij liep er zo in het publiek openlijk mee rond om hun om vergiffenis te smeken.

Maar Clodius zocht overal op straat de confrontatie, vergezeld door een bende vrijpostige en onbeschofte gasten. Zij maakten hem zonder zich in te houden belachelijk over zijn kledij. En vaak bekogelden ze hem met modder en stenen, waardoor hij aan de mensen niet duidelijk kon maken, waarom hij vroeg.

Maar aanvankelijk trokken ook de ridders (3) net als Cicero rouwkleding aan om hem hun steun te betuigen. Wel 20 duizend jongeren begeleidden hem als hij zich in het openbaar vertoonde, met onverzorgd haar en steunden hem in zijn beroep op het volk om vergiffenis. En toen de senaat bij elkaar kwam om te verordenen dat iedereen rouwkleding moest gaan dragen om aan te geven dat een openbare ramp op handen was, gaf Clodius met wapengekletter rond de vergaderzaal van de senaat  zijn ongenoegen met de gang van zaken te kennen. Veel senatoren stormden daarop naar buiten om de rebellen een lesje te leren, gekleed en jammerend in rouw.

Cicero moest zich voor hulp tot Pompeius wenden, omdat de aanblik van al die rouwende mensen Clodius’ gemoed niet kon vermurwen. Cicero moest kiezen tussen ballingschap of een beroep doen op geweld en de degens tegen Clodius kruisen, die van geen wijken wist. Maar Pompeius had opzettelijk de wijk genomen naar het platteland, waar hij in de Albaanse heuvels een onderkomen had. Eerst stuurde Cicero Piso, zijn schoonzoon, om met hem te onderhandelen. Daarna ging er zelf naartoe.

Pompeius zag huizenhoog op tegen zijn komst, want hij schaamde zich door en door voor deze man, die zich zó voor hem had ingespannen en een voor hem gunstige politieke weg was ingeslagen alleen om hem tegemoet te komen. Maar nu hij getrouwd was met de dochter van Caesar, kon hij Cicero’s verzoek niet weigeren tenzij door hem te ontwijken en geen acht te slaan op het aan hem verschuldigde respect. Daarom sloop Pompeius bij de komst van Cicero uit zijn huis langs een andere weg als waarlangs Cicero binnenkwam en ontliep zo het onderhoud. Zo door hem verraden en aan zijn lot overgelaten, wendde Cicero zich om hulp tot de andere consuls, Gabinius en Piso.

Gabinius was Cicero altijd al vijandig gezind, maar de andere consul, Piso, trad hem vriendelijker tegemoet en gaf het advies om afstand te nemen en zich niet te laten provoceren door de heftige aanvallen van Clodius op zijn persoon. Na verloop van tijd zou de razernij van Clodius bedaren en kon Cicero nogmaals zijn land redden van de opruiende en ellendige rampspoed waarin de republiek dankzij Clodius terecht was gekomen (4).

Toen hij dit advies kreeg als antwoord, riep Cicero de raad in van zijn vrienden: Lucullus drong erop aan in de stad te blijven, omdat hij dacht dat Cicero wel de ellende zou doorstaan en er als een overwinnaar uit te voorschijn zou komen. Maar alle anderen raadden hem aan in ballingschap te gaan, in de overtuiging dat het volk spoedig naar hem zou terugverlangen, als het de gekte en dwaasheid van Clodius zat was.

Cicero besloot in ballingschap te gaan. Hij nam het standbeeld van Minerva dat lang bij hem in huis had gestaan en waarvoor hij groot ontzag koesterde, en verplaatste het naar het Capitool. Hij gaf het als wijgeschenk weg met het opschrift: “Voor Minerva, Beschermster van Rome”. Middernacht sloop hij zo de stad uit vergezeld van een select groepje vrienden. Te voet ging hij op weg via Lucania naar Sicilië, omdat hij daar hoopte onderdak te vinden.

Maar zo vlug als bekend werd dat hij was gevlucht, liet Clodius het volk – de plebejers; zie ook: opstand van het volk) -- meteen stemmen om hem voorgoed uit Italië te verbannen. Hij vaardigde een edict uit waarin stond dat iedereen hem vuur en water moest weigeren, en dat niemand hem onderdak mocht verlenen binnen een straal van 500 mijl (de Romeinse mijl was ongeveer 1,5 kilometer) van Italië.  Nu was het zo dat de meeste mensen niet het minste geringste acht daarop sloegen uit respect voor Cicero. Zij begeleidden hem op zijn tocht naar Sicilië met alle tekenen van vriendschap.

Maar te Hipponium (5), een stad in Lucania, die heden ten dage Vibo heet, wilde Vibius hem niet ontvangen, ook al had hij veel profijt gehad van zijn vriendschap met Cicero, in het bijzonder omdat Cicero hem Hoofd van de engineers had gemaakt. Wél bood hij zijn landhuis aan voor onderdak als alternatief. En ook Caius Vergilius, de praetor (6) van Sicilië, die op heel erg goede voet stond met Cicero, schreef hem, uit Sicilië weg te blijven.

Door deze behandeling ontmoedigd, ging Cicero naar Brindisi om zich te laten inschepen voor Dyrrhachium (7). Hij wilde op een stevige wind mee oversteken naar de tegenoverliggende kust, maar door tegenwind werd hij juist gedwongen de volgende dag terug te keren. Daarop probeerde hij het nog een keer en die keer lukte de overtocht. Verder wordt er verteld dat toen hij Dyrrhachium binnenliep en aan land wilde gaan, er zich een aardbeving voordeed die vergezeld ging van een tsunami, een geweldige torenhoge samentrekking van de zee. De waarzeggers maakten hieruit op dat zijn ballingschap niet lang zou duren, omdat zij hierin tekenen van verandering zagen.

Ook al bezochten veel mensen hem met de beste bedoelingen en wedijverden de Griekse steden onder elkaar om hem als vluchteling te ontvangen (8) door afvaardigingen naar Cicero te sturen, toch bracht hij ondanks dit alles het grootste deel van de dag door neerslachtig en gebukt onder groot verdriet. Hij staarde in de richting van Italië als een ontroostbare minnaar, die zijn geliefde heeft verloren. Zijn stemming was zo dat hij begon te piepen om elke kleinigheid. Dan weer was hij tegen iedereen door en door gemeen. Dit alles kwam door het ongelukkige lot dat hem getroffen had. Hij voelde zich meer vernederd dan je zou verwachten van iemand die altijd alles zo luchtig had opgenomen (9).

En toch vroeg hij vaak zijn vrienden hem niet een redenaar (10)  te noemen. Hij had ervoor gekozen om de filosofie tot zijn vak te maken en hij beschouwde de kunst van de redevoering (het debat) een middel om de noodzakelijke stappen te zetten in een politieke carrière. De publieke opinie is in staat om redelijke verbanden weg te spoelen als kleur die verbleekt uit de ziel van de mens. De kracht van bekend veronderstelde associaties maakt, dat we het gevoel hebben dat diegenen die zich in het politieke leven ophouden, zich met vulgaire zaken afgeven. Alleen als iemand zich heel erg ervoor hoedde wanneer hij zich bemoeide met de buitenwereld en er zich strikt aanhield zich alleen met de zaak zelf (11)  in te laten, kon een politicus voorkomen door de politiek besmet te raken.

Clodius, ondertussen, na Cicero uit Rome te hebben verdreven, stak zijn villa’s in de fik, verbrandde tot op de grond zijn huis. Op de plaats van zijn woning op de Palatijn bouwde hij een Tempel voor de Vrijheid  (12). De rest van zijn eigendommen bood hij te koop aan en maakte daar dagelijks reclame voor, maar niemand wilde wat dan ook kopen. De patriciërs (dus de mensen die Cicero altijd had verdedigd) vonden dit geweldig! Het volk, vooral de brutalen en provocateurs onder hen, liet zich meesleuren in de opinie van de patriciërs. Clodius nam het op tegen Pompeius door de politieke regelingen ongeldig te verklaren die Pompeius voordelig had weten af te sluiten met betrekking tot de afloop van zijn veldtocht in Klein Azië.

Deze smaad leidde ertoe dat Pompeius van kamp verwisselde. Hij verweet zichzelf dat hij Cicero zo in de steek had kunnen laten. Hij stelde alles in het werk om de terugkeer van Cicero te bespoedigen. Ook zijn vrienden streefden ernaar dat Cicero kon terugkeren. Maar door het verzet van Clodius tegen de terugkeer, nam de senaat ondertussen geen beslissingen meer. Ook onthield het zich van het behartigen van de publieke belangen, tenzij Cicero werd toegestaan terug te keren. (x)

 (Harris, 711)

Op het podium aan de andere kant van de zaal, omringd door zijn lictoren, stond Caesar in zijn gewaad van hoge priester, geflankeerd door Pompeius, die er dwaas uitzag met zijn augurenmuts op en gekromde staf in zijn hand. Rondom stonden ook diverse andere priesters, onder wie Crassus, die op Caesars verzoek in het college was ingelijfd ter vervanging van Catulus. Dicht bij elkaar op de houten banken als binnen een hek gedreven schapen, zat de curia, de dertig bejaarde grijsaards die ieder aan het hoofd stonden van een stadstribus. Het plaatje werd afgemaakt door Clodius met zijn goudgele krullen, neergeknield op het middenpad naast een andere man. Bij het geluid van onze binnenkomst draaide iedereen zich om, en nooit ben ik de grijns van triomf op het gezicht van Clodius vergeten toen hij Cicero zag – een blik van bijna kinderlijke ondeugd, al maakte die snel plaats voor een uitdrukking van paniek toen zijn zwager op hem af beende, met Cicero in zijn kielzog.
“Wat is hier verdomme aan de hand?” riep Celer, de zwager van Clodius.
“Metellus Celer,” antwoordde Caesar met krachtige stem, “dit is een religieuze plechtigheid. Onheilig haar niet!”
“Een religieuze plechtigheid! Met Rome’s hoofdontheiliger hier op zijn knieën, de man die je eigen vrouw heeft geneukt!” Hij schopte naar Clodius, die van hem wegvluchtte in de richting van Caesars voeten.
“En wie is deze figuur?” vroeg hij. Hij torende dreigend boven de andere ineengedoken man uit.
“Laten we eens kijken wie zich bij de familie heeft aangesloten!’ Hij trok hem bij zijn nekvel overeind en draaide hem een halve slag om hem aan ons te laten zien, een rillende puisterige jongen van een jaar of twintig.
“Toon enig respect voor mijn aangenomen vader,” zei Clodius, die ondanks zijn angst zijn lachen niet kon inhouden.
“Jij, verachtelijke…” Celer liet de jongeman los en richtte zijn aandacht weer op Clodius. Hij bewoog zijn enorme vuist naar achteren om hem een dreun te verkopen, maar Cicero pakte zijn arm vast.
“Nee, Celer, geef ze geen excuus om je te arresteren.”
“Wijze raad,” zei Caesar. Na een kort ogenblik liet Celer met tegenzin zijn hand zakken.
“Dus jouw vader is jonger dan jij? Wat een klucht!” Clodius lachte zelfgenoegzaam.
“Hij is de beste die we zo vlug konden vinden.”

Ik heb geen idee wat de tribusoudsten – die geen van allen onder de vijftig waren – van deze vertoning moeten hebben gedacht. Velen waren oude vrienden van Cicero. We hoorden later dat Caesars handlangers hen uit hun huis of van hun werk hadden geplukt en voortgeduwd naar het Senaatsgebouw, waar hun min of meer bevolen was de adoptie van Clodius goed te keuren.
“Zijn we hier klaar?” vroeg Pompeius. Hij zag er niet alleen belachelijk uit in zijn augurenkledij, maar voelde zich overduidelijk ook zo.
“Ja, wij zijn klaar,” zei Caesar. Hij hield een hand op alsof hij zijn zegen gaf bij de voltrekking van een huwelijk.
“Publius Clodius Pulcher, uit hoofde van mijn ambt als pontifex maximus verklaar ik dat je nu de aangenomen zoon bent van Publius Fonteius, en dat je in het staatsregister zult worden bijgeschreven als plebejer. Aangezien je verandering van status meteen ingaat, mag je je als tribuun verkiesbaar stellen, als je dat wilt.”

Clodius wordt tot volkstribuun gekozen en keert zich tegen Cicero. Hij stelt een juridische procedure tegen Cicero in gang. Caesar speelt op deze bedreiging in. (Harris, pag 731):

“Hoor eens, Cicero,” zei Caesar, “ als hij inderdaad een bedreiging gaat vormen, kun je altijd bij mij aankloppen voor steun.” Van z’n stuk gebracht door Caesars aanbod vroeg Cicero:
“Echt? Op wat voor manier dan?”
“Met dit verenigde commando zal ik veel op veldtocht zijn. Ik heb dan een legaat (een vertegenwoordiger) nodig die belast is met het burgerbestuur in Gallië. Jij zou ideaal zijn voor die post. Je hoeft er niet eens veel tijd door te brengen, je kunt zo vaak naar Rome terugkeren als je wilt. Maar, als ik je toevoeg aan mijn staf, ben je immuun voor rechtsvervolging. Denk er eens over na. En als je me nu wilt excuseren.”
     Met een beleefd hoofdknikje liep hij weg om een tiental andere senatoren te woord te staan die luidruchtig om zijn aandacht vroegen.

---

De verkiezingen van dat jaar werden later dan anders gehouden, dankzij Bibulus’ herhaalde aankondigingen dat de auspiciën ongunstig waren. Maar de kwade dag kon niet eeuwig worden uitgesteld en in oktober verwezenlijkte Clodius zijn grote ambitie en werd met een meerderheid van stemmen tot volkstribuun gekozen. Cicero besloot zichzelf de kwelling niet aan te doen om naar het Marsveld te gaan en de uitslag te vernemen. Dat was helemaal niet nodig, want we konden het uitgelaten gebrul ook wel horen zonder dat we het huis verlieten. Op de tiende dag van december werd Clodius beëdigd als tribuun.

pag. 736

Zoals ik had geraden waren het nieuwe wetsvoorstellen, twee om precies te zijn, die Clodius had uitgevaardigd. De ene ging over toewijzing van consulaire provincies voor het volgende jaar en bedeelde Calpurnius Piso met Macedonië en Aulus Gabinius met Syrië (als ik me goed herinner). Het

andere wetsvoorstel was erg kort, niet meer dan één regel: “Het wordt als een halsmisdaad beschouwd om water en vuur aan te bieden aan iedere persoon die Romeinse staatburgers zonder proces ter dood heeft laten brengen.” Ik keek er verdwaasd naar, zonder er aanvankelijk de betekenis van te begrijpen. Dat het tegen Cicero gericht was, had ik wel door. Maar hij werd niet genoemd.

 pag 743

De volgende ochtend stond ik met Cicero’s huismeester te praten toen ik Cicero voor het eerst in twee weken voorzichtig de trap zag afdalen. Mijn adem stokte in mijn keel. Het was alsof ik een spook zag. Hij had zijn normale toga laten hangen en droeg een oude zwarte tunica om te laten zien dat hij in rouw was. Zijn wangen waren ingevallen, zijn haar piekte alle kanten op, zijn witte stoppelbaard gaf hem het voorkomen van een oude zwerver.

Cicero roept de hulp in van Pompeius (pag. 745):

“Het spijt me heel erg,” zei Julia (de dochter van Caesar en de vrouw van Pompeius) “maar mijn man is weggeroepen.” Ze bloosde en keek naar de deur. Ze was het duidelijk niet gewend te liegen. Cicero’s gezicht betrok enigszins, maar toen herstelde hij zich:
“Dat geeft niet,” zei hij “Ik wacht wel.”

Maar hij kon wachten tot hij een ons zou wegen, Pompeius kwam niet tevoorschijn (pag. 747):

Toen het nieuws van Pompeius’ verraad bekend werd leek het gedaan met Cicero, en ik begon discreet te pakken in afwachting van een snel vertrek uit Rome. Dat wil niet zeggen dat iedereen hem meed. Honderden mensen hulden zich in rouw om hun solidariteit te tonen en met een krappe meerderheid stemde zelfs de senaat voor om zich in het zwart te kleden als teken van medeleven.

Het mag niet baten. Cicero slaat op de vlucht (pag. 758):

Het was een maanloze nacht, en toen we de top van de treden bereikten zagen we onder ons minstens tien fakkels langzaam de heuvel op komen. Iemand in de verte gaf een vreemde vogelroep ten gehore, die werd beantwoord met eenzelfde kreet van een plek dicht achter ons. Ik voelde hoe mijn hart begon te bonken.
“Ze zijn op weg,” zei Cicero zacht. “Hij laat er geen gras over groeien.” We haastten ons over de treden omlaag en sloegen aan de voet van de Palatijn links af een smalle steeg in. We bewogen ons dicht langs de muren en maakten zorgvuldig een bocht langs geblindeerde winkels en slapende huizen tot we op de hoofdstraat vlak bij de Porta Capena uitkwamen. De portier was omgekocht om de voetgangersdeur te openen en stond ongeduldig te wachten terwijl wij fluisterend afscheid namen van onze beschermers. Daarna stapte Cicero door de smalle poort, op de voet gevolgd door mij en nog drie jonge slaven die zijn bagage droegen.

We spraken of rustten niet tot we zeker twee uur hadden gelopen en ook de monumentale tombes langs de kant van de weg achter ons hadden gelaten die destijds beruchte schuilplaatsen waren voor dieven. Toen besloot Cicero dat het veilig was om even te stoppen. Hij ging op een mijlsteen zitten en keek terug in de richting van Rome. Een vage rode gloed, te vroeg voor het ochtendgloren, karmozijnrood in het midden en oplossend in roze strepen, kleurde de hemel en omlijnde de lage zwarte bulten van de heuvels van de stad. Het was ongelooflijk om te bedenken dat een brandend huis zo’n onmetelijk hemels effect kon creëren. Als ik niet beter had geweten, zou ik hebben gezegd dat het een voorteken was.

Harris, pag. 785

We vertrokken uit de haven op een heldere, koude winterochtend vol verschroeiend blauw. Zee en hemel, lichtblauw en donkerder, de lijn die ze scheidde messcherp, de afstand naar Messina maar drie mijl. Het kostte ons minder dan een uur. We kwamen zo dichtbij dat we Cicero’s medestanders naast elkaar op de rotsen konden zien staan om hem welkom te heten. Maar tussen ons en de ingang van de haven lag een oorlogsschip dat het rood en groen voerde van de gouverneur van Sicilië, Gaius Vergilius, en toen we de vuurtoren naderden, werd het anker opgehaald en voer het schip traag naar voren, om ons de pas af te snijden. Vergilius stond aan de reling, omringd door zijn lictoren. Eerst schrok hij zichtbaar van Cicero’s sjofele verschijning, toen riep hij een groet, waar Cicero vriendelijk antwoord op gaf. Ze hadden vele jaren samen in de senaat gezeten.

Vergilius vroeg hem naar zijn bedoelingen. Cicero riep terug dat hij uiteraard van plan was aan land te komen.
“Dat heb ik gehoord,” antwoordde Vergilius. “Helaas kan ik dat niet toestaan.”
“Waarom niet?”
“Vanwege de nieuwe wet van Clodius.”
“En wat mag die nieuwe wet dan wel zijn? Het zijn er zoveel, je raakt de tel kwijt!” Vergilius gebaarde naar een staflid dat een document tevoorschijn haalde en zich omlaag boog om het aan mij te overhandigen en daarna gaf ik het aan Cicero. Nog altijd kan ik me herinneren hoe het door het briesje fladderde in zijn handen, als een levend wezen; het was het enige geluid in de stilte. Hij nam de tijd en toen hij uitgelezen was, gaf hij het zonder commentaar aan mij.

Lex Clodia in Ciceronem

Overwegende dat M.T. Cicero Romeinse burgers zonder verhoor of vonnis ter dood heeft gebracht en voor dat doel het gezag en de besluiten van de senaat heeft vervalst, wordt hierbij verordend dat hem tot op vierhonderd mijlen van Rome geen toegang tot vuur en water kan worden verschaft; dat niemand hem onderdak kan bieden of ontvangen, op straffe des doods; dat zijn gehele have en goed verbeurd worden verklaard; dat zijn huis in Rome zal worden gesloopt en dat op de plaats ervan een schrijn voor Libertas zal worden ingewijd; en dat wie hem tracht terug te halen door daad, woord, stemgedrag of op welke wijze dan ook, als een vijand van de republiek zal worden behandeld, tenzij diegenen die Cicero wederrechtelijk ter dood heeft veroordeeld eerst weer tot leven komen.

Cicero besluit naar Macedonië te vluchten (Harris, pag. 792):

Op ongeveer een mijl afstand ontdekte ik een muur van zwarte rotsen die uit de branding stak. Ik nam aan dat we terug naar huis waren geblazen en dat dit de kust van Italië moest zijn. Maar de kapitein lachte om mijn onwetendheid en zei dat het Illyrië was, en dat dit de beroemde klippen waren die de oeroude stad Dyrrachium (13) beschermden.

Maar ook hier is Cicero niet zo welkom als door Plutarchus gesuggeerd. Zijn verblijf is anoniem. (Harris, pag. 795):

Er werd een bewaker bij de ingang geplaatst. Plancius had zijn bedienden verteld dat zijn anonieme gast een oude vriend was, die aan heftige smart en melancholie leed. Zoals alle goed leugens was deze ook gedeeltelijk waar. Cicero at amper, sprak bijna niet en kwam ook bijna niet zijn kamer uit; soms was zijn gehuil door het hele huis te horen. Hij ontving geen bezoekers, zelfs zijn broer Quintus niet, die op weg naar Rome langs kwam, na het afronden van zijn termijn als gouverneur van Azië:  “Je zou je broer niet herkennen als de man die je je herinnert,” zo smeekte hij, “hij heeft niets meer van hem weg, hij lijkt enkel nog een ademend lijk.”

…….

Terentia beschreef hoe de zwartgeblakerde muren van het familiehuis op de Palatijn waren gesloopt, zodat daar Clodius’schrijn voor Libertas –hoe ironisch – kon worden opgericht. De villa in Formiae was leeggeplunderd, ook op het landgoed in Tusculum was ingebroken, en zelfs enkele van de bomen in de tuin waren door de buren meegenomen. Dakloos had ze haar toevlucht gezocht bij haar zuster in het Huis van de Vestaalse Maagden.

Maar op een dag staat Milo, Cicero’s bevrijder, met een gladiator voor de deur (Harris, pag. 802)

“Goed dan,” zei Milo, en toen vertelde hij ons wat hij Pompeius had voorgesteld: hij kon hem honderd koppels goedgetrainde vechters ter beschikking stellen, om het centrum van Rome te heroveren en zo een einde te maken aan Clodius’ macht over de wetgeving. In ruil had hij om een zeker bedrag gevraagd, om de kosten te dekken, en ook om Pompeius’ steun tijdens de tribuunverkiezingen: “Ik kon dit niet gewoon als een burger doen, begrijpt u – dan zou ik vervolgd worden. Ik zei hem dat ik de onschendbaarheid van het ambt nodig had."