Zeven doodzonden: slot.

(Klik hier voor de originele teksten) 

Ze gingen op weg. De eerste en de tweede dag verliep alles goed.  Op de derde dag vonden ze langs de weg  een veld met bijenkorven. “Laten we hier blijven” zei hij tegen zijn vrouw. Als de nacht valt, gaan we honing verzamelen, eerst doen we ons eraan te goed, daarna nemen we nog een voorraadje mee voor thuis.” Zij verstopten zich in de jujubes-haag  rond het veldje.  Toen de nacht was gevallen, stond de man als eerste op, en maakte het hek open dat in de haag  rond het

veldje zat. Getweeën liepen ze het veldje op, maar vonden in geen van de bijenkorven honing. “Het zijn achtergelaten lege bijenkorven,” zei hij. “Het beste dat we nu kunnen doen, is ons een bijenkorf uitzoeken en erin gaan slapen tot het dag wordt.”  Zij maakten alles gereed, en gingen slapen.

Midden in de nacht kwamen er dieven langs om ook honing te stelen. Zij kwamen het veldje op, onderzochten alle bijenkorven, maar vonden aanvankelijk niets, tot een van hen dacht er eentje gevonden te hebben die hem lekker zwaar toescheen en hij zei: “Ik heb mijn aandeel!” Zijn collega tilde een andere bijenkorf op, die ook goed zwaar was, en zei: “En ik heb de mijne!” Zij namen de buit op hun schouders en gingen ervandoor. Toen het ochtend werd, richtte de man uitgestrekt in zijn bijenkorf het woord tot zijn vrouw. “Is het al licht?” vroeg hij haar. Toen de dieven hoorden praten, kregen ze de schrik van hun leven, zij wierpen de last van hun schouders op de grond en liepen weg zo hard ze konden. De man en de vrouw, bevrijdden zich uit de bijenkorven, en zetten hun tocht naar huis voort.

Zij zagen voor zich een rots. De man onderzocht die van boven naar beneden en bemerkte een zwerm bijen. “Die moeten daar een nest hebben,” zei hij tegen zijn vrouw, “we zouden er misschien honing uit kunnen halen!” En hij voegde eraan toe: “Laten we naar de top klimmen, jij maakt een touw aan mij vast en laat me dan naar beneden zakken tot aan het nest!” Voor de zekerheid zei hij ook nog: “Denk erom mij niet los te laten!” –“Maak je geen zorgen!” antwoordde zijn vrouw. Zij maakte dus een touw vast aan zijn broekriem en liet hem naar beneden zakken tot aan de rotsspleet waar de zwerm bijen zich ophield.” “Hou goed vast!” schreeuwde hij.  “Als ik je zeg: trekken, moet jij me omhoog trekken!” Hij sneed een stuk honingraat af, liet het zijn vrouw zien, die het water erbij in de mond liep. Hij sneed nog een tweede stuk af en reikte het zijn vrouw aan. Zij stak haar hand uit om het beet te kunnen pakken en vergat het touw vast te houden, liet het los. De man tuimelde de diepte in en viel te pletter. Zij dacht dat hij bezig was zich zelf vol te proppen met honing. “Verrader!” riep ze hem toe, “is me dat een manier van mannen om met hun vrouwen om te gaan:  jij propt je zelf vol honing en laat mij hier alleen achter!” Daarop deed ze wat als eerste in haar opkwam: ze begon heerlijk van de honing te smullen. Als hij het deed, dan kon zij dat ook wel. En het drong niet echt tot haar door wat er was gebeurd.

Commentaar.

Een paar dingen wil ik kort uitleggen, zodat u het slot van deze serie bezoeken beter kunt waarderen. Een uitgebreidere uitleg vindt u onder een link naar een langer commentaar. Dat gaat bijvoorbeeld op voor de bewering, dat er een Tijl Uilenspiegel verhaal in dit slot voorkomt, omdat Tijl een dwarskijker is die van zich wil laten horen. Zoals te verwachten staat Tijl nogal kritisch tegenover de zeven doodzondes. Je zou zijn optreden kunnen verklaren als een protest tegen de katholieke kerk  (de bijenkorf) die te weinig moeite deed om zelf niet de zeven doodzondes  te begaan. De kerk liet zich dragen door dieven.

Verder is van belang dat door interpretatie van de “jujubes” die opduikt in dit slot,  je kunt zeggen: vergeet alles en begin opnieuw. Dat betekent ook: je zult je schuldig blijven maken aan de verschillende doodzondes, maar ze zullen je vergeven worden. 

Ten slotte, wil ik nog opmerken, dat alles bij elkaar genomen, dit verhaal je iets over de geschiedenis van Berberstammen in de Hoge Atlas vertelt, dat nogal omstreden is. Meestal wil men niet herinnerd worden aan de tijd dat in de Atlas christenen en joden woonden en het voor het zeggen hadden. Naar aanleiding van dit verhaal krijg je de indruk dat vooral de Berbers christelijk waren en in harmonie met de joden daar woonden. De vraag is of dit niet een interpretatie is die erin is gelegd onder invloed van de verantwoording voor het verblijf van de Fransen in de Atlas tijdens de protectoraatsperiode.

Nog een laatste opmerking over het gegeven dat steeds een dochter de baas speelt over haar vader. Omdat de verhaaltjes oud zijn (ong. 50-1500 na Chr.) zou dit te maken kunnen hebben met dat het bestuur bij Berberstammen in de oudheid werd uitgeoefend door vrouwen. Een van de bekendste was Al Kahina   (= Hebreeuws voor “de profetes”), die ongeveer 50.000 man onder zich had in de strijd tegen de Arabieren na de dood van Oqba . Oqba is in 683 naChr gestorven in een poging noord Afrika te veroveren voor de Ommayaden.

Om te weten te komen hoe ik tot deze uitspraken kom, kunt u het lange commentaar erop naslaan.

Acedia (Luiheid).

(De zevende doodzonde) 

(Klik hier voor de originele teksten) 

Ze kwamen bij zijn zevende dochter, die eveneens blij is ze terug te zien. Ze aten, dronken en kondigden aan de volgende dag te vertrekken. Hun dochter begon meteen eten voor onderweg te maken. Nadat zij het deeg had gekneed, stak ze de oven aan, en deed ze het deeg in de oven om het te bakken. Daarna ging ze weg om zich van andere bezigheden te kwijten. Haar vader profiteerde van haar afwezigheid door het nauwelijks gebakken brood uit de oven te halen en verstopte het onder de jellaba, die hij had uitgedaan en als een hoopje op de grond lag. Toen de dochter dacht dat het brood wel klaar zou zijn, kwam ze om het uit de oven te halen, maar zij trof de oven leeg aan. Ze zette het op een schreeuwen, omdat ze niet snapte wie haar van haar brood had beroofd. De buren kwamen toegelopen en vroegen: “Wat is er gebeurd?” --“Ik begrijp niet wie me deze belediging tussen mij en mijn ouders heeft geflikt. Ik heb hun brood gebakken voor onderweg en iemand heeft het uit mijn oven gehaald!” Zij zochten overal; toevallig trapte iemand van hen op de jellaba van de vader op de grond; dat voelde een beetje week aan, hij schudde de jellaba heen en weer en het brood rolde er onderuit. “Daar zul je hebben wat jullie zoeken, maar dat is nog geen brood, dat is nog maar deeg!” Toen ze de jellaba van de vader herkenden, schuifelden de buren voetje voor voetje naar buiten om er vanaf te zijn. De dochter was woedend en overlaadde de vader met verwijten. De ouwe hoorde niets: “Geef me mijn geweer! Wij vertrekken! Waarlijk, geen van jullie is mijn dochter!”

Commentaar.

Dit is het laatste bezoek. Waarom gaat dit over luiheid? De dochter doet veel werk: het kneden van brood is een inspannend karwei. De ouders doen niets. Hierdoor vinden ze dat de dochter niet hard genoeg opschiet met het bakken van het brood, en miskennen daarmee de natuurlijke voorwaarden om brood te kunnen bakken. Hun Luiheid projecteren ze op anderen, in dit geval op hun zevende dochter.

Belangrijker is de associatie van het woord voor Luiheid, in het Latijn “Acedia”, met het woord voor “zuurdesem” (Latijn: acidus). Zuurdesem doet brood op een natuurlijke wijze rijzen. In joodse kring wordt de Pesach gevierd met ongedesemde broden, dat wil zeggen net als matses  niet gerezen broden.  Voor het vieren van de Pesach, waarbij de uittocht uit Egypte wordt herdacht, doe je geen zuurdesem in je brood. Met platbrood kun je beter reizen en het is vlugger klaar. Allemaal zaken die van belang zijn wil je overhaast vluchten voor een verschrikkelijke Egyptische farao. Alweer blijkt een joodse achtergrond van dit verhaal doorslaggevend voor begrip ervan. Nu kun je de vraag opwerpen: is het wel de bedoeling dat men zolang moet wachten tot het brood voor onderweg afgebakken is? De vader vindt van niet, de dochter van wel. Luiheid komt hier tevoorschijn in een onverwachte gedaante.

Ook de demon geassocieerd met de zevende doodzonde heeft onverwachte trekken. Belfagor, de demon die verleidt tot uitvindingen die je lui maken, werd door Macchiavelli  opgevoerd in een een verhaal, waarin Belfagor naar de hel terugvlucht uit angst voor hooghartige en veeleisende vrouwen. Maar de naam Belfagor heeft ook te maken met het Rooms-katholieke Vagevuur. Belfagor was een Moabitische godheid die door de joden geridiculiseerd werd. Alweer! De vertaling van de naam levert op: Heer (baäl) van de opening (fagor = gat, kloof, gat om houtskool te branden), waarbij de naam dus direct in verband is te brengen met  het louterende vuur van het Vagevuur.  Bij mij thuis was het nog gewoonte om, als een kind iets fout had gedaan, op het brandende vuur in een kachel of haard te wijzen met de woorden: wil je echt daarin terecht komen? Dat is heet en doet pijn, heel erg veel pijn.

Dit is de laatste van de zeven doodzondes en het is duidelijk dat hierna een afweging plaats vindt waar je na overlijden terecht zult komen: de hel, de hemel of het vagevuur. Deze driedeling heeft het christendom overgenomen van de Romeinen die Pluto lieten beoordelen waar de overledenen terecht kwamen. Pluto was de god van  de goud- en zilver mijnen (Grieks ploutos=rijkdom).  En bij uitbreiding ook van de kolenmijnen. De mijnen waren net als ovens de toegang tot de onderwereld. Pluto heeft dan ook met Belfaghor overeenkomstig dat hij toegang heeft via een “gat” tot de onderwereld.

Ook al is dit laatste doodzonde, het verhaal van het bezoek aan de zeven dochters is nog niet afgelopen! Zie volgend blog.

Ira (woede).

(De zesde doodzonde) 

(Klik hier voor de originele teksten) 

Gevolgd door zijn vrouw, ging hij er vandoor naar zijn zesde dochter, die het heel leuk vond –zij ook – om hem te zien. Hij at, dronk, en op het uur van slapen gaan overhandigde ze hem een houweel. “Pappa “, zei ze, “ga bij onze kruiken met boter en honing slapen en zorg ervoor dat dieven er niet mee vandoor gaan.” Hij ging slapen; midden in de nacht werd hij wakker van de de schaduwen die de maan wierp over de kruiken. Hij dacht dat het dieven waren, stond op, pakte de houweel, en zette zich aan het aframmelen van de kruiken, in de veronderstelling dat hij de dieven te pakken had, en ze zó allemaal versloeg. ’s Ochtends kwam zijn dochter hem opzoeken: Pappa, voel je je lekker, vanochtend?” zei ze tegen hem. “Je vader heeft de hele nacht strijd geleverd met dieven, en jij vraagt hem of het hem goed gaat!” Zij keek in de richting van de kruiken en bemerkte de ramp. Zij keerde zich naar hem toe en schreeuwde, boos (irritée): “Vader, wat heb je ons aangedaan!” Hij begreep haar niet, hij was  buiten zinnen. “Geef me mijn geweer,” zei hij haar, “ik ga naar mijn andere dochter, die echt mijn dochter is, jij, jij bent mijn dochter niet!”

Commentaar:

Deze scène zou zo kunnen voorkomen in de Don Quichot. De scène doet direct denken aan het gevecht van Don Quichot met de windmolens (Vertaler: Van Dam, pag 65; Van de Pol, pag 77).  Daarbij wordt een windmolen vergeleken met een Griekse oergod “Briareos”. Deze reus heeft 100 armen en vijftig hoofden, een beeld dat zo weggelopen zou kunnen zijn uit het hindoeïsme (of boeddhisme). Ook doet de scène denken aan de allereerste Spaanse  schelmenroman, waarvan de schrijver onbekend wenste te blijven: Het leven van Lazarillo de Tormes. De schrijver wilde onbekend blijven, omdat dit geschrift zijn leven in gevaar bracht.

In dit en in het vorige verhaal  komt in het Frans het woordje “irritée” voor, wat ik voor een verwijzing naar de zesde doodzonde Ira houd. De verklaring hiervoor lijkt te komen van de met deze doodzondes – Gula en Ira – geassocieerde demonen: Beëlzebub en Satan. In het Nieuwe Testament zijn Beëlzebub en Satan synoniemen van elkaar. Ze kunnen met elkaar verwisseld worden. Het lijkt er dus op dat het voorkomen van het woordje “irritée” in beide verhalen en niet in één verhaal het gevolg is van verwisseling van demonen, of dat de naam van de ene demon domineerde over de andere, met andere woorden de naam Satan was en werd algemeen bekend, maar die van Beëlzebub steeds minder en lijkt wel uit een verder verleden te komen. Beëlzebub komt wel als Beël (=Baäl) voor in de Koran, niet als Beëlzebub. Beëlzebubs naam is typisch joods-christelijk, met de nadruk op joods. Beëlzebub was namelijk een naam om de godheid van een naburig volk te bespotten. Het brengen van de beide hoofdzondes onder de naam van één demon, Satan, volgt de godsdienstgeschiedenis, waarin in het noorden van  Afrika een tijdlang veel joden en christenen woonden. Veel wijst niet meer op hun aanwezigheid in Marokko, maar in deze verhaaltjes treffen we nog minieme verwijzingen naar dit verleden aan.

De doodzondes zijn niet duidelijk van elkaar onderscheiden. In alle verhaaltjes komt ook wel iets van een of meerdere andere doodzondes om de hoek kijken. Dat lijkt al heel erg het geval op het einde van al deze bezoeken, waarbij de vader woedend de deur uitloopt bij zijn dochters. Dus eigenlijk zou je ze alle zeven onder één noemer bij elkaar kunnen vegen: Ira, woede. Dat is in een zekere zin ook het geval!

De dochter staat niet alleen voor één van de doodzondes, maar ook telkens voor een andere Ighrem (=stad). Zo’n stad kun je zien als het centrale ontmoetingspunt voor een streek. Daar was de graansilo, waar men zijn graanopbrengst kon verkopen, daar vond de wekelijkse markt plaats. Op zo’n markt troffen zich voornamelijk stamgenoten, die dezelfde taal spraken, met handelaren van andere stammen. Iedere dochter staat dan ook telkens voor een andere stam, en iedere stam heeft een andere doodzonde waarmee de buren die stam karakteriseren,  en over elkaar kwaad spraken. In het bezoek aan de zeven dochters legt onze verarmde hoofdman, de vader, de onenigheid en opstandigheid onderling en tegenover het centrale gezag bloot. Het verhaaltje verraadt de politiek van de Fransen om de verschillende stammen tegen elkaar uit te spelen; maar ook de houding van de Fransen tegenover het Marokkaanse centrale gezag waar ze geen respect voor hadden. Eigenlijk voelden de Fransen zich niet zozeer beschermers van Marokko, maar de baas van Marokko. In deze verhalen speelt dwars door het oude authentieke verhaal heen de actualiteit van het protectoraat. Een geweldige prestatie voor een verhalenverteller. Kom daar nu nog maar eens om.

Gula (vraatzucht).

(De vijfde doodzonde) 

(Klik hier voor de originele teksten) 

Zo kwam hij aan bij zijn vijfde dochter. Zijn schoonzoon was Mekkaganger (hajj).  Zij gingen de trap op naar de bovenverdieping met de ontvangstzaal waar men hen onthaalde op brood en een gekookte bonenschotel (misschien een gerecht met de naam “lisan attyar”, “vogeltongetjes”?). Hij deed er zich tegoed aan, hij at zich helemaal vol, daarna ging hij naast zijn schoonzoon slapen.  Te middernacht kreeg hij buikpijn en wilde naar buiten gaan. Hij wist zich geen raad, omdat hij moest overgeven (of diarree had?). Hij pakte de pantoffels van de Mekkaganger en vulde ze, hij nam de tulband van zijn schoonzoon en vulde hem tot de rand toe. Hij ging de trap af en ontdeed zich daar van de rest. Daarop ging hij weer naar boven en sliep weer in. Toen de ochtend (aurora) gloorde, kwam zijn dochter water brengen voor haar man om zich te wassen voor het gebed. Zij liep de trap op, stapte in iets, gleed uit, viel van de trap en stootte haar hoofd pijnlijk. De Mekkaganger hoorde haar vallen, stond van zijn bed op, deed de pantoffels aan en stond tot zijn enkels in het drab. Hij zette zijn tulband op en het spul droop hem over zijn gezicht tot zijn kin aan toe. Zijn dochter werd erg kwaad (irritée), en schreeuwde hem toe: “Pappa, wat doe je nu! Wat een schande! Het was beter geweest dat je niet was gekomen!” (Jezus over Judas in de bijbel: "Het ware beter geweest dat de mens nooit was geboren!") Daar snapte hij niets van en antwoordde: “Geef me mijn geweer: ik ga hier weg. En wat jou betreft, jij bent mijn dochter niet!”

Commentaar

Er is geen thema dat filmmakers en schrijvers zo heeft geïnspireerd als de zeven doodzondes. De Louteringsberg  (verg. Thomas Mann, De toverberg) in De Goddelijke Komedie van Dante is de plaats waar de mens geconfronteerd wordt met alle zeven doodzonden. Maar het onderwerp “vraatzucht”, de vijfde doodzonde, trekt vooral de aandacht: 1.La grande bouffe; 2. Die siebenTodsünden van Bertholt Brecht en Kurt Weil (lied 5: Bezoek aan Philadelphia als danseres); 3. De detective Se7ven, met Brad Pitt en Morgan Freeman in de hoofdrol.  In alle hier genoemde producties speelt de vraatzucht een prominente rol, en blijft het beeld eraan nog jaren in je hoofd hangen.  Dit is in ons verhaal ook het geval, omdat je je gaat afvragen of dit nog wel een grappig verhaal is.  De verklaring hiervoor is dat het een serieus centraal thema is van het christendom. Alleen door samen te delen en veelvraten uit te sluiten kon de eerste christengemeenschap overleven. Symbolisch hiervoor staat nog steeds het hoogtepunt in de katholieke mis:  de consecratie. In het katholieke Onze Vader heet het nog altijd: “En geef ons heden ons dagelijkse brood…” Met andere woorden: neem genoegen met het deel dat je is toebedeeld, en kijk niet naar wat er op het bordje van de ander ligt. Een marxist zou zeggen dat in het Romeinse Rijk de armen en slaven (Spartacus) in opstand kwamen, omdat ze geen leven meer hadden onder het veel godendom, een veelkoppige veelvraat. Daarop vond men een manier om zich zó te organiseren dat de winst bij de christengemeente terecht kwam. En niet bij de Romeinse “kapitalist” die er toch niets meedeed.

Deze visie is de basis van dit verhaaltje. Want wat gebeurt er precies. Een arme vader en moeder komen in de villa van hun schoonzoon die op zijn wenken wordt bediend door hun dochter. De vader propt zich vol, maar omdat hij al in geen dagen goed heeft gegeten, verdraagt hij het voedsel niet en moet overgeven. De schoonzoon en de dochter komen er zo gezien niet best vanaf. Het lijkt zelfs alsof het verhaal de spot drijft met de zelfingenomen Mekkaganger. Is dit kritiek van Berbers op de bovenliggende rijkere Arabische elite? Of praat hier een verteller een Franse onderzoeker naar de mond, omdat hij denkt dat die onderzoeker wel graag wil horen dat het ook in islamitische kringen niet altijd koek en ei is? Het antwoord op deze vragen moet ik u schuldig blijven. 

De enige conclusie die ik wel kan trekken, is dat godsdienst in al deze zeven verhaaltjes die op doodzondes betrekking hebben, een belangrijke, maar onduidelijke rol speelt. Waarschijnlijk is aan het oorspronkelijke verhaal van joodse of christelijke zijde onder islamitische invloed geschaafd. In de Franse protectoraat-periode (1912-1956)  kwam deze laag opsmuk onder druk te staan, en kwam de oorspronkelijke tekst weer hier en daar tevoorschijn.  De naam van de doodzonde “Gula” bleef in Marokko in sprookjes bestaan als de aanduiding voor een menseneter, een veelvraat (groula=غولة). Groela is ook het woord voor “bonenschotel” (Frans: bouillie)  in het Arabisch; voor zover ik het kan beoordelen is het woord in het Berbers verschillend.  In dit verhaal over de vijfde doodzonde, "de vraatzucht", is het de bonenschotel die door het samenvallen in het Arabisch van het woord voor veelvraat en bonenschotel, symbool staat voor Gula.