Thales, deel 3: putten.

Laten we het eens over putten hebben, je weet wel die dingen waar vroeger water uit werd getakeld in een emmer. Of waarin mensen tegenwoordig zitten in een depressie. Bij de Turkse schrijver Pamuk  verdwijnen er regelmatig lijken in een put. Er zijn mensen die alleen al bij het horen van het woord "put" een gezicht van afgrijzen trekken. Dat is helemaal niet zo gek, als je weet waar die put zoal mee te maken heeft gehad.
Het volgende verhaaltje is niet het oudste grappige verhaal over een put, maar het vertelt ons iets onverwachts over de oorsprong van deze grappen uit de Klassieken.

Opschepperij buiten schooltijd (1).‎Op een dag viel de zoon van de Hodja in een put. Meteen ging men het ‎nieuws brengen aan de vader. De Hodja rende hals over kop naar de ‎rand van de put en schreeuwde van bovenaf: “Zoon, ben je daar ‎beneden?” “Vadertje, “antwoordde daarop de zoon uit de diepte, ‎‎“haal alsjeblieft hulp, om mij eruit te halen!” “Het is niet nodig hulp te ‎halen, “antwoordde daarop de Hodja, “Ik ga gewoon thuis een touw ‎halen om je eruit te trekken.”‎

Zonder uitleg is de grap niet helemaal te volgen. Je moet namelijk weten dat het hier om het onderwijs in het Arabisch gaat, waardoor de opmerking van de Hodja begrepen kan worden. “Help, help!”  is namelijk in het Arabisch “Roep hulp, Roep hulp” (واغوثاه) alsof je altijd mensen en niet middelen nodig hebt om je te redden. De Hodja wil alleen maar een stuk touw halen om zijn zoon uit de put te halen en vindt het onnodig ook nog mensen te hulp te roepen. De aanduiding “vadertje”, een verkleinwoord, wijst erop dat er misschien ook nog iets anders aan de hand is, nl. dat het gewicht van de vader niet opweegt tegen dat van de zoon. Toch zegt vadertje, dat hij alleen maar touw gaat halen en niets anders. Het tekent de vader – zoon verhouding, vanuit de hemel daalt een touw(-ladder) om uit de diepten op te klimmen.

Het vertelt iets over het Turkse Islam onderwijs in het Arabisch waar de zoon zó trots op is dat hij het beheerst, dat hij er niet alle finesses van kent. Hij wil hiermee indruk maken zelfs als hij in doodsnood is, op zijn vader. Hij maakt een fout en zijn vader corrigeert hem. Deze fout van de zoon zou er ook op kunnen wijzen dat de oorspronkelijke versie van het verhaal Arabisch is of uit een taal verwant aan het Arabisch (Hebreeuws of Fenicisch) komt. En als we zo diep in het verleden duiken, stuiten we op een speciale betekenis van put, die ook misschien het een en ander vertelt over de afstamming van Thales.

Twee duizend jaar voor Christus hadden de Babyloniërs allerlei voorschriften ten aanzien van niet gewenste kinderen (Arnaud, 287) . Deze regel laat zich als volgt samenvatten: “(Baby’s, die ontsnapt waren aan) de bek van de hond of uit een put” moesten geadopteerd worden. Zij genoten bijzondere bescherming, omdat zij wisten te overleven in omstandigheden waarin je eigenlijk de dood moest vinden. Deze kinderen hadden geen recht op een erfenis, maar wel op speciale begeleiding, waardoor zij vaak hun talenten ten volle konden ontwikkelen. En ik denk dat Thales zo’n kind was met een Fenicische afstamming, volgens Herodotus, wat door latere Griekse geschiedschrijvers natuurlijk werd tegengesproken. Feniciërs net als Romeinen legden vaak ongewenste kinderen te vondeling. En Thales overleefde dat. Zo kwam hij in een Grieks gezin (dat van de tiran Trasyboulos?) dat hem met veel zorg opvoedde.

Meestal wordt het verhaal van de put verteld (2), als Thales al op oudere leeftijd is (Plato, Theaetetus: 173^e) :
Socrates:Laten we Thales als voorbeeld nemen, ….. Toen hij de sterren aan het bestuderen was, keek hij omhoog en viel in een put. Een keurig gevat Thracisch dienstmeisje maakte hem daarop belachelijk, zeggen ze. Hij wilde zo graag de dingen in de hemel kennen, dat hij niet meer zag waar hij liep.

Plato vertelt het alsof Thales zich laat afleiden of verleiden door een jong meisje. Of is dat mijn interpretatie? Als Thales een adoptief kind is geweest en over geen erfenis kon beschikken, had hij waarschijnlijk zijn hele leven te weinig inkomen om te trouwen. Dit verklaart veel over wat eerder verteld (blog) werd over zijn redenen niet te willen trouwen. Misschien leidde het meisje hem echt af van zijn werk?  Maar Diogenes (vers 34) zegt dat het om een oude vrouw ging (3):

‎ [34] Er wordt verteld dat Thales eens , toen hij door een oude vrouw uit zijn ‎huis werd meegenomen om de sterren te observeren, in een kuil (put) ‎is gevallen, en dat zijn kreet om hulp door de oude vrouw als volgt ‎beantwoord werd: “Hoe kun je verwachten alles over de hemel aan de ‎weet te komen, Thales, als je niet eens kunt zien wat vlak voor je ‎voeten ligt?”‎

In het Grieks wordt er een verschil gemaakt tussen de sterrenhemel en het heelal (de hemel) van de goden. Hier wordt de nadruk gelegd op de legendarische verstrooidheid van de professor, die niet met beide benen op de grond staat en met zijn hoofd in hogere sferen verkeert. Dat doet Thales volgens Socrates (Plato) ook, maar waarom het dan hebben over een jong Thracisch wicht, waarvan in het klassieke Griekenland het idee bestond dat zij muziek en liefde om financiële redenen aanboden? De wetenschappelijke blik van Thales staat in een bepaalde traditie. De vragen (4) die wetenschappers zich stelden werden ook toen al een beetje onrealistisch gevonden (Diogenes: 36):

Hij zei dat er geen verschil bestaat tussen leven en dood. “Waarom zoek ‎je de dood dan niet?” zei iemand. “Omdat het toch geen verschil ‎maakt, “ antwoordde hij. Op de vraag wat er eerder is geweest de dag ‎of de nacht, antwoordde hij: “De nacht is één dag ouder”.

En ook deze antwoorden hebben de eeuwen getrotseerd (5):
Ze hielden ervan Nasr Eddin lastig te vallen met vervelende en ronduit onmogelijke vragen om te beantwoorden te stellen. Op een dag vroeg men hem: "Nasr Eddin, jij bent zo goed thuis in wetenschappelijke raadsels, zeg ons eens: wat is het nuttigst, de zon of de maan?" "Ongetwijfeld, de maan! Zij verlicht ons als het donker is, terwijl die stomme zon licht geeft als het al licht is!"

En weer bestaat er een Arabische variatie op de Turkse Nasreddin versie. Was de oorsprong van de grappen inderdaad Fenicisch, Arabisch of Hebreeuws? En zou deze gemeenschappelijke oorsprong geen reden zijn ook nu de gemeenschappelijke oorsprong van deze talen te eerbiedigen?

Zon of maan (6)Vrienden van Jeha vroegen hem: “Zeg ons wie heeft het grootste nut: de zon of de maan?” Jeha dacht er eventjes over na en zei toen: “Aangezien de zon ’s ochtends opkomt en zich ’s nachts niet laat zien, en de maan ’s nachts opstaat en dan de hele wereld verlicht en schijnt alsof het dag is …concludeer ik daaruit dat de maan belangrijker (ouder? قديم) is dan de zon.”

Er staat “belangrijker”, maar dit woord associeert in het Arabisch zo vlug met “ouder” dat je bijna direct denkt aan het antwoord van Thales. Opvallend is ook de deductieve manier van redeneren. Die is uit de Turkse versie verdwenen.