De Ezelscomedie heeft een staartje.

Toen ik in 1989 naar Marokko verhuisde en mijn bagage moest inklaren, kreeg ik een onderhoud met een hoge Marokkaanse vertegenwoordiger van de Marokkaanse staat. Ik heb maar weinig gesprekken op dit niveau goed onthouden, omdat de meeste van deze gesprekken het onthouden niet waard zijn. Dit gesprek is mij m’n hele leven bijgebleven: het vond 36 jaar geleden plaats! Bijna meteen bleek dat ik met een heel intelligent persoon te maken had. Nu geef ik daar over het algemeen geen cent voor, laat staan dat ik mijn bagage daarvoor in de waagschaal stel. Er ontspon zich een levendig gesprek over religie, omdat dit een nogal teer punt is, als iemand zich voor langere tijd in Marokko vestigt. 

Mijn opponent bleek in België te hebben gewoond en kende Schillebeeckx  wat op zich al heel opmerkelijk is voor een Moslim. Wie kent hem nu nog, de veel omstreden Vlaamse  theoloog die aan de universiteit van Nijmegen doceerde? Ik ga hier niet uitleggen waarom hij omstreden is; mocht u daarin geïnteresseerd zijn, dan kunt hierover het een en ander op Wikipedia vinden. Mij gaat het, net als in de discussie toen, om een ondergewaardeerd aspect van Schillebeeckx visie (Wikipedia): “Alles heeft daarin betrekking op het ‘zoeken naar God’, een zoeken dat het hart van alle theologie is… Humor is hierbij van cruciaal belang:  ‘Ik ben er vast van overtuigd dat zonder humor als ‘menselijke deugd’ elke theoloog het gevaar loopt ‘grootinquisiteur’ te worden… Een theoloog, die geen humor kent of die niet cultiveert, kan ook zichzelf en zijn theologie niet relativeren; dan springt hij uit de band. Ofwel zwelgt hij in ‘theologische hoogmoed’, ofwel wordt hij grootinquisiteur die ‘de andersdenkende’ met vuur en zwaard zou willen vernietigen……".

Ik heb in de discussie “God” vervangen door “Leven”: alles heeft betrekking op wat Leven is, en die zoektocht kun je alleen maken als je humor kent. Dit antwoord stemde tot grote tevredenheid van mijn Marokkaanse opponent. Ik sprak mijn verbazing daarover uit, maar heb hierop nooit een antwoord gekregen, of misschien toch, maar mijn Frans was onvoldoende om de stroom Franse filosofie die ik toen over mij heen kreeg te verwerken. Ik kreeg mijn bagage door de douane, en werd telkens als ik in de buurt was uitgenodigd voor een kopje koffie.

Ik vertel dit om een kader te scheppen, om het Bijbelverhaal van Lucas over De verloren Zoon (10) te vergelijken met De Ezelscomedie van Plautus (1), zonder dat er over mij afgeroepen wordt dat ik blasfemie bedrijf, want dat is niet de bedoeling! Hoe gaat dat verhaal ook al weer (Vertaling, Hans Jongejan: 119-120; Lucas 15, 11-32):

“Zo zeg ik u, ontstaat vreugde bij de engelen Gods bij het zien van één zondaar die zich bekeert. En hij zei: een man had twee zonen. En de jongste van hen zei tegen zijn vader: “Vader, geef mij het deel van uw vermogen dat mij toekomt. Hij nu verdeelde het bezit onder hen. En na enkele dagen had de jongste zoon alles te gelde gemaakt en vertrok hij naar een ver land en daar verkwiste hij zijn vermogen door erop los te leven. Maar toen hij alles had uitgegeven brak een hevige hongersnood uit in dat land, en zelf begon hij gebrek te lijden. En hij ging op weg en ging werken bij één van de ingezetenen van dat

land, en hij zond hem naar zijn akkers om zwijnen te hoeden (2). En hij verlangde zich te verzadigen met de schillen die de varkens aten, maar

niemand gaf ze hem. Toen kwam hij tot zichzelf en zei: “Hoeveel van mijn vaders dagloners hebben overvloedig te eten, terwijl ik omkom van de honger? Ik zal opstaan en op weg gaan naar mijn vader en ik zal tegen hem zeggen: Vader ik heb gezondigd tegen de hemel en jegens u. Ik ben niet meer waardig uw zoon genoemd te worden: maak mij tot één van uw dagloners.” Toen stond hij op en ging naar zijn vader. Toen hij nog ver weg was, zag zijn vader hem en werd met ontferming bewogen, hij rende op hem af en vloog hem om de hals en kuste hem. En de zoon zei tegen hem: “Vader, ik heb gezondigd tegen de hemel en jegens u. Ik ben niet meer waardig uw zoon genoemd te worden.” Maar de vader zei tegen zijn dienaren: “Haalt snel het beste kleed (3) te voorschijn en trek het hem aan, en geef hem een zegelring (4) aan zijn vinger en sandalen aan zijn voeten en breng het gemeste kalf, slacht het, en laten wij eten en feestvieren, want deze zoon van mij was dood en is weer Levend geworden, hij was verloren en is Gevonden.” Toen begonnen zij feest te vieren. Maar zijn oudste zoon was op het land; en toen hij dichterbij huis kwam, hoorde hij muziek en dansen, en nadat hij een van zijn slaven bij zich had geroepen, vroeg hij wat dit te betekenen had. En hij zei tegen hem: “Uw broer is gekomen en uw vader heeft het gemeste kalf geslacht, omdat hij hem gezond teruggekregen heeft.” Maar hij werd boos en wilde niet binnengaan, terwijl zijn vader naar buiten kwam en hem op andere gedachten probeerde te brengen. Maar hij antwoordde en zei tegen zijn vader: “Zie, ik dien u al zoveel jaar en nooit heb ik een opdracht van u nagelaten, toch hebt u mij nooit een bokje gegeven om met mijn vrienden feest te vieren. Maar nu deze zoon van u teruggekomen is nadat hij uw vermogen met hoeren heeft verbrast, hebt u voor hem het gemeste kalf geslacht.” Maar hij zei tegen hem: “Kind, jij bent altijd bij mij, en al het mijne is het jouwe. Nu moeten wij feestvieren en blij zijn, want deze broer van jou was dood en is weer levend geworden, verloren en weer gevonden.”

Deze vertaling van Hans Jongejan komt uit een cursus vertalen van het Nieuwe Testament met de titel “Van alfa tot omega” van de Raad van Kerken. Omdat ik ook af en toe stukjes vertaal uit verschillende talen en vertalingen controleer, is het voor mij van belang om bij goede vertalers te leren, hoe je dat doet. Deze vertaling is woord voor woord Grieks- Nederlands. Prachtig! Prachtig vooral, omdat hij de letter weet los te laten en komt bij de betekenis. Dat is maar weinig vertalers gegeven. Ik wil maar aangeven dat bovenstaande tekst niet zomaar een tekstje is.

Hetzelfde geldt voor de vertaling van de Ezelscomedie door J. Hemelrijk (sr). Over hem staat te lezen op de achterkant van de serie Plautus’ vertalingen: “Vertalen is veroveren: elke goede vertaling is een geslaagde verovering van vreemd cultuurbezit….Goede leesbare vertalingen van bekende maar ook minder bekende antieke schrijvers, die nog niets aan betekenis hebben ingeboet, dragen bij aan een dieper inzicht ….”

Ik mag daaruit concluderen dat de gevonden overeenkomsten in de teksten niet uit de lucht komen vallen. Als we de absurde komische inslag bij Plautus even weglaten, blijken de overeenkomsten met het Bijbelverhaal over De Verloren Zoon frappant! Allereerst gaat het in beide gevallen om een hoofdpersoon die lange tijd van huis weg is geweest: een verloren zoon. In beide gevallen leidt deze afwezigheid (migratie) tot verkwisting van al het vergaarde geld. Ze raken aan de bedelstaf en de vader is hen van dienst om uit hun materiële penarie te geraken. Dat leidt in het ene geval tot het conflict met de oudere broer, die zich niet gezien weet door zijn vader, en in het andere geval tot het conflict met Diabolus (5!), die hem zijn hoertje wil afpakken. Dat brengt ons bij de rol van de moeder in het stuk van Plautus, omdat die rol in het Bijbelverhaal helemaal niet voorkomt. En omdat de “zegelring”, de ring om contracten te sluiten wel in beide gevallen voorkomt, wijst dit erop dat om een contract te sluiten in vroegere tijden alleen de man een handtekening hoefde te zetten, maar dat in latere tijden de vrouw gevraagd wordt om in een huwelijk toe te stemmen. Bij Plautus komt “de ring”, het contract, indirect in een hilarische scène ter sprake, die ik jammer genoeg niet heb besproken: gesprek tussen Diabolus en de Parasiet,  Vierde bedrijf, Eerste toneel, pag. 52. Dit maakt van dit toneelstuk een Nieuw Testamentisch verhaal! In het Oude Testament komt het zó voor (vertaling Hans Jongejan; Genesis: 41-42): “Daarop trok de Farao zijn zegelring van zijn hand en deed hem aan Jozefs hand; hij bekleedde hem met linnen klederen, en hing hem een gouden keten om de hals.” (11).  Zelfs de (gestolen) mantel komt in het Bijbelverhaal (langs de Josef-omweg) en in het toneelstuk voor!

Maar wat is er met de varkens gebeurt die de verloren Zoon zo trouw hoedde? Bij Plautus zijn het Ezels, en die worden niet zo goed in de gaten gehouden. Zou de ezel hier ook een schuilnaam voor Jezus zijn, zoals dat vaker voorkwam (de Romeinse ezel) ? Dat in beide verhalen slaven eerst een onderworpen rol spelen en bij Plautus een actieve, veel zelfbewustere rol, is veelzeggend over de bevrijding uit de slavernij en de rol van het christendom daarin! De ezel kan ook nog verwijzen naar Bileam: de sprekende ezel die Bileam, een waarzegger, waarschuwt dat hij zich niet met afgodendienaren (Moabieten) moet afgeven. Kortom uit verschillende windstreken komen verhalen, die tot het ontstaan van De Ezelscomedie hebben bijgedragen.

Betekenis?

Wat heeft dit nou allemaal te betekenen? Kende Plautus de Joodse Bijbel? Dat is onwaarschijnlijk, maar hij kende wel de Feniciërs die veel Bijbelverhalen deelden met de Joden. En volgens onderzoek naarhet ontstaan van de Bijbel  is het begin ervan samengesteld uit verschillende verhaaltradities, die al een lange literaire geschiedenis kenden. En vormt het verhaal van De Verloren Zoon en misschien het verhaal over Dina, de enige dochter van aartsvaderJacob, en het verhaal van Bileam, de profeet, en het verhaal van Jozef en zijn broers, de structuur van De Ezelscomedie. De zoektocht naar god leidt tot levende, nog steeds bestaande, klassieke literatuur: een voortdurende reconstructie. In feite kwam het toneelstuk tot stand via het stramien van De Moppenfabriek!

Dit staartje aan de Ezelskomedie kon ik u niet onthouden. Ook de latere joods-christelijke invloed op het werk van Plautus, lijkt mij zonneklaar. Maar waar het mij eigenlijk omgaat is, dat een Bijbellezing zonder humor een dood geboren product is. Het christendom heeft z’n verbreiding te danken aan toneelgezelschappen die bestonden uit tot slaaf gemaakten in Romeinse en middeleeuwse tijden, die wisten te overleven dankzij humor.